ହରିଭକ୍ତିଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟ
ଭକ୍ତକବି ୰ଭୀମ ଦାସ

ହରିଭକ୍ତିଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟର ସ୍ଥୂଳମର୍ମ୍ମ

କବିବର ଭୀମଦାସ ଯେ ଶ୍ରୀହରିଭକ୍ତିଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି, ତାହାର ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟରେ ସେ ନିଜର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି । ତହିଁରୁ ଜଣାଯାଏ, ତାଙ୍କର ଏହି ମହାନ୍ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା-ଯେଉଁ ଭକ୍ତିଗ୍ରନ୍ଥମାନ ଗୋସ୍ୱାମୀମାନେ ସଂସ୍କୃତରେ ଲେଖିଯାଇଅଛନ୍ତି, ସାଧାରଣ ଲୋକେ ତାହାର ମର୍ମ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ନୁହନ୍ତି । ମହାତ୍ମା ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ, ଶ୍ରୀଲୋଚନ ଦାସ ଓ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଦାସ କବିରାଜ ଓ ତତ୍ପରବର୍ତ୍ତୀ ‘ଭକ୍ତିଗ୍ରନ୍ଥ ପ୍ରକାଶକ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀନିବାସ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ଯେଉଁ ଭକ୍ତିଗ୍ରନ୍ଥମାନ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି ତାହା ସରଳ ହେଲେହେଁ ଭାଷା ବଙ୍ଗଳା ଥିବାରୁ ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସୁବିଧାଜନକ ନୁହେଁ । ଅତି ଅଳ୍ପସଂଖ୍ୟକ ଓଡ଼ିଆ ବଙ୍ଗଳା ପଢ଼ି ସେ ପୁସ୍ତକରତ୍ନମାନଙ୍କର ସଦ୍‌ବ୍ୟବହାର କରିପାରୁଥିଲେ । ଏହିସବୁ ବାଧାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବା ମାନସରେ କବି ସେ କଠିନ ଭକ୍ତିଗ୍ରନ୍ଥର କେତେକ ମର୍ମ୍ମ ସରଳ ଓଡ଼ିଆ ପଦ୍ୟରେ ରଚନା କରି ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଦ୍ରାଯନ୍ତ୍ର ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିବାରୁ ଛାପାପୁସ୍ତକର ସମସ୍ତେ ଆଦର କରୁଅଛନ୍ତି । ଏ ଭକ୍ତିଗ୍ରନ୍ଥମାନ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖାହୋଇଥିବାରୁ ସମୁଦ୍ର ଗର୍ଭରେ ମୁକ୍ତାପରି ପଡ଼ିରହିଅଛି । ବର୍ତ୍ତମାନ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ବାବୁ ଏହା ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇ ସିନ୍ଧୁଗର୍ଭରୁ ଗୋଟିଏ ଅମୂଲ୍ୟମୁକ୍ତା ଉତ୍ତୋଳନ କରି ସର୍ବ ସମକ୍ଷରେ ଦେଖାଇବାର ସୁବିଧା କରିଦେଲେ । ଆଶାକରାଯାଏ ଓଡ଼ିଆ ଗ୍ରାହକମାନେ ଏ ଅମୂଲ୍ୟ ମୁକ୍ତାର ଗ୍ରାହକହୋଇ ଭକ୍ତିମାହାତ୍ମ୍ୟ ଅକ୍ଳେଶରେ ଅନୁଭବ କରିପାରିବେ । ଏ ମୁକ୍ତାର ବିଚିତ୍ରତା ଏହି ଯେ ଏଥିରୁ ଅବିରଳ ସୁଧା କ୍ଷରିତ ହେଉଅଛି । ସେ ସୁଧାପାନ କଲେ ମାନବ ଅମରତ୍ୱ ଲାଭ କରି ଚିରକାଳ ଗୋଲକଧାମରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ-ସେବା-ସୁଖ ଅନୁଭବ କରି ଚିରାନନ୍ଦରେ ବିଚରଣ କରିବ ।

ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟ

ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟରେ କବିବର ତତ୍ତ୍ୱବିଚାର ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖିଅଛନ୍ତି; ତାହାର ସ୍ଥୂଳମର୍ମ୍ମ ଏହି କି, ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସମସ୍ତ ତତ୍ତ୍ୱର ଆଦି କାରଣ । ଅପର ସମସ୍ତ ତାଙ୍କର କଳା ବା ଅଂଶ ବା ବିଭୂତି । ସମସ୍ତ ଭଗବାନଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୁଏ ଓ ତାଙ୍କରିଠାରେ ପୁଣି ଲୟପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ବ୍ରହ୍ମସଂହିତା, ବ୍ରହ୍ମବୈବର୍ତ୍ତ ପୁରାଣ ଓ ପଦ୍ମପୁରାଣାଦିରେ ଏହାର ଭୂରି ଭୂରି ପ୍ରମାଣ ରହିଅଛି । ହରେକୃଷ୍ଣ ମହାମନ୍ତ୍ର ଯେଉଁ ତିନିଗୋଟି ନାମରେ ଗଠିତ ସେ ତିନି ନାମର ଧାତ୍ୱର୍ଥାନୁସାରେ ସେହି ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁହିଁ ବୁଝାଏ, ଯଥା-ଭୃତ୍ୟମାନଙ୍କ ପାପ ହରିବାରୁ ହରି, ଭୃତ୍ୟଙ୍କ ପାପ ଆକର୍ଷଣ କରି ନିଷ୍ପାପରେ ନିଜ ନିକଟକୁ ନେବାରୁ କୃଷ୍ଣ ଓ ଯୋଗୀମାନେ ମନେ ମନେ ଯାହାଙ୍କୁ ରମଣ କରନ୍ତି ସେ ରାମ ଅର୍ଥାତ୍ ଯୋଗୀଙ୍କ ହୃଦୟରେ ରମଣୀୟ ହୋଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଅନ୍ତି ବୋଲି ରାମ । ସେହି ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସମସ୍ତ ଦେବମାନଙ୍କର ଠାକୁର ଓ ନାରାୟଣ ଏହାଙ୍କର ଅଂଶ । ମହତ୍‌, ଅହଙ୍କାର, ପ୍ରକୃତି ଆଦି କରି ଯେ ଚତୁର୍ବିଂଶତି ତତ୍ତ୍ୱ, ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଏସମସ୍ତର ଆଦିକାରଣ ଅଟନ୍ତି ।

ଆତ୍ମାନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ପୁରୁଷରୂପେ ଯେ ସମସ୍ତ ଜୀବରେ ବର୍ତ୍ତମାନ, ଯୋଗୀମାନେ ଯାହାକୁ ପରମାତ୍ମା ବୋଲି ହୃଦୟ ମଧ୍ୟରେ ଷଟ୍‌ଚକ୍ର ଉପରେ ସହସ୍ରଦଳ କମଳରେ ସତତ ଚିନ୍ତା କରନ୍ତି ସେ ସେହି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଅଂଶ । ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନିମାନେ ଯେଉଁ ବ୍ରହ୍ମର ଭାବନା କରନ୍ତି ତାହା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଅଙ୍ଗପ୍ରଭା । ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୋଲୋକରେ ସର୍ବଦା ଗୋପ ଗୋପୀମାନଙ୍କ ସହ ନିତ୍ୟଲୀଳାରେ ରତ । ତାଙ୍କ କଳା ଓ ଅଂଶ ଆଦିଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟିର କାର୍ଯ୍ୟ ଚଳୁଅଛି ।

ବିରାଟ ପୁରୁଷ, ଯାହାଙ୍କ ଲୋମ ମୂଳରେ ଶତ ଶତ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ରହିଅଛି, ସେ ମଧ୍ୟ ସେହି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର କଳା । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣହିଁ ସର୍ବକାରଣର କାରଣ ଅତଏବ ମୂଳ । ଅବତାରମାନେ କୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରୁ ଅଂଶ ରୂପରେ ଆସି ସୃଜନ ପାଳନାଦି କାର୍ଯ୍ୟ ସମାଧାନ କରନ୍ତି ଓ ତତ୍ପରେ ପୁଣି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ ଲୟପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି । ଏହା ବ୍ରହ୍ମସଂହିତାରେ ସବିଶେଷ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି।

ସେହି ଯେ ସମସ୍ତଙ୍କର ମୂଳ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସେ ନିତ୍ୟଗୋଲୋକରେ ନିତ୍ୟଲୀଳା ବିସ୍ତାର କରି ନିତ୍ୟ ବର୍ତ୍ତମାନ ରହିଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣ ନୀଳଇନ୍ଦୀବର ସଦୃଶ । ସେ ଦ୍ୱିଭୁଜ ଓ ମୁରଲିଧର । ସହସ୍ର ଦଳ ପଦ୍ମାକାର ଧାମର କର୍ଣ୍ଣିକା ମଧ୍ୟରେ ବୃଷଭାନୁ ଦୁହିତା ଶ୍ରୀରାଧାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସର୍ବଦା ବିରାଜିତ ଥାଇ ଲୀଳା କରୁଅଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଓ ଶ୍ରୀରାଧା ଏ ଦୁହେଁ ସମସ୍ତଙ୍କର ଆଦିକାରଣ । ଶ୍ରୀରାଧାଙ୍କର ବର୍ଣ୍ଣ ତପ୍ତକାଞ୍ଚନ ସଦୃଶ । ସେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଅତୀବ ମନୋହାରିଣୀ ଓ ମନ ସର୍ବଦା କୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ଅର୍ପଣ କରି ରହିଅଛନ୍ତି । ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଯେ ପ୍ରଣୟ ସେ ନିତ୍ୟନୂତନ । ଉଭୟ ପରସ୍ପରଙ୍କ ସୁଖଦାୟୀ । ସେଠାରେ ନିତ୍ୟସିଦ୍ଧା ଗୋପୀମାନେ ଶ୍ରୀରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ସେବାରେ ନିୟତ ରତ ଅଛନ୍ତି ।

ଏହି ଲୀଳା ଗୋଲୋକରେ ନିତ୍ୟ ବର୍ତ୍ତମାନ, କିନ୍ତୁ ନରଲୋକରେ ଅପ୍ରକଟ ଥିଲା । ଏହା ନରଲୋକରେ ପ୍ରକଟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ, ଶ୍ରୀରାଧା ଓ ଗୋପଗୋପୀମାନେ ଦ୍ୱାପର ଯୁଗରେ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ କୃଷ୍ଣ ଇଚ୍ଛାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇ ଲୀଳା କରନ୍ତି । ସ୍ୱୟଂ ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଦେବକୀଗର୍ଭସମ୍ଭୂତ ନୁହନ୍ତି; ତାଙ୍କ ଅଂଶ ବାସୁଦେବ ଚତୁର୍ଭୁଜ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଶଙ୍ଖ ଚକ୍ର ଗଦା ପଦ୍ମ ଧାରଣ କରି କିରୀଟ କୁଣ୍ଡଳରେ ଶୋଭିତ ହୋଇ ଦେବକୀଙ୍କଠାରେ ଆବିର୍ଭୁତ ହୁଅନ୍ତି ଓ ସେହି ସମୟରେ ଗୋକୁଳରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ମଧ୍ୟ ନନ୍ଦଘରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେବାରୁ ବସୁଦେବ ବାସୁଦେବଙ୍କ ସେଠାକୁ ଘେନି ଯାଆନ୍ତେ ଉଭୟ (ଅଂଶ ଓ ଅଂଶୀ) ମିଳି ଏକ ହୋଇଯାଆନ୍ତି ଓ ବସୁଦେବ ଯଶୋଦାଗର୍ଭସମ୍ଭୂତ ଦେବୀମୂର୍ତ୍ତି ଗ୍ରହଣ କରି ମଥୁରାକୁ ଫେରିଆସନ୍ତି । ଏହା ଶ୍ରୀମଦ୍‌ ଭାଗବତର ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥ ଅଟେ ଓ ଗୋସ୍ୱାମୀମାନେ ଏହା ଉତ୍ତମରୂପେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ଦେଖାଇଅଛନ୍ତି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟ

(ଭକ୍ତି ଲକ୍ଷଣ)

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଅନୁକୂଳ ଅନୁଶୀଳନକୁ ଭକ୍ତି ବୋଲାଯାଏ ଅର୍ଥାତ୍ କଂସ ଶିଶୁପାଳାଦିଙ୍କର କୃଷ୍ଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯେ ଶତ୍ରୁଭାବର ଚିନ୍ତା ତାହା ପ୍ରତିକୂଳ ଅନୁଶୀଳନ, ଅନୁକୂଳ ଅନୁଶୀଳନ ନୁହେ । ସେ ଅନୁଶୀଳନ ପୁଣି ଜ୍ଞାନକର୍ମ୍ମାଦିବିବର୍ଜିତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ; ଜ୍ଞାନ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ନିର୍ଭେଦ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ, ଭଜନୀୟ ବସ୍ତୁର ଅନୁସନ୍ଧାନ ରୂପ ଜ୍ଞାନ ତାହାର ଅର୍ଥ ନୁହେଁ ଓ କର୍ମ୍ମ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା ଏଠାରେ ଭଜନୀୟ ବସ୍ତୁର ପରିଚର୍ଯ୍ୟାକୁ ବାରଣ ନକରି ସ୍ମାର୍ତ୍ତ ନିତ୍ୟନୈମିତ୍ତିକାଦି କର୍ମ୍ମକୁ ବାରଣ କରୁଅଛନ୍ତି । ସେ ଅନୁଶୀଳନ ପୁଣି ଭକ୍ତିଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଅଭିଳାଷ ରହିତ ହେବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏହିପରି ଭକ୍ତିକୁ ଉତ୍ତମା ଭକ୍ତି ବୋଲାଯାଏ । ନାରଦ ପଞ୍ଚରାତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ସର୍ବ ଉପାଧି ବିନିର୍ମ୍ମୁକ୍ତ ଅର୍ଥାତ୍ ଫଳକାମନା ରହିତ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗଣଦ୍ୱାରା ହୃଷୀକେଶ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ସେବାକୁ ଭକ୍ତି ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାହୋଇଅଛି ଏବଂ ଗ୍ରନ୍ଥକର୍ତ୍ତା ଶ୍ରୀରୂପ ଗୋସ୍ୱାମୀକୃତ ରସାମୃତସିନ୍ଧୁ ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିଥିବାର ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେଉଅଛି; ମୂଳ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ‘‘ଜ୍ଞାନ କର୍ମ୍ମାଦି’’ ଲେଖାଅଛି ଓ ଆଦିଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଟୀକାକାର ବୈରାଗ୍ୟସାଙ୍ଖ୍ୟାଭ୍ୟାସ ଆଦି ବୋଲି ଲେଖିଅଛନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ଭକ୍ତିରେ ଏମାନ ମଧ୍ୟ ବର୍ଜନୀୟ । ତେବେ ଶ୍ରୀରାଧାକୃଷ୍ଣ ପାଦପଦ୍ମସ୍ମରଣାଦି ଚିତ୍ତ ସଂଯୋଗକୁ ଏଥିଦ୍ୱାରା ବାରଣ କରାହେଉନାହିଁ ।

ଫଳକାମନାଶୂନ୍ୟତାହିଁ ଭକ୍ତିର ପ୍ରଧାନ ଲକ୍ଷଣ । ତାହା ବିଶଦଭାବରେ ବୁଝିବା ଆବଶ୍ୟକ । ବ୍ରାହ୍ମଣକୁ ବ୍ରତ କରିବା କିମ୍ବା ପୁଷ୍କରିଣୀ ଖୋଳାଇବା ଏମାନ କର୍ମ୍ମକାଣ୍ଡର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଭକ୍ତ କି ଏ କର୍ମ୍ମମାନ ଏକାବେଳକେ କରିବେ ନାହିଁ ? ନା, ମୁଁ ତାର ଏହି ଅର୍ଥ ଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ମତ ମନେ କରୁଅଛି, ଅର୍ଥାତ୍ ଫଳ କାମନାରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବ୍ରତ କରାଇବା କିମ୍ବା ପୁଷ୍କରିଣୀ ଖୋଳାଇବା ଭକ୍ତିପଥର ବାଧକ, ତେଣୁ ବର୍ଜନୀୟ । କିନ୍ତୁ ଯଦି ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଦରିଦ୍ର ହେତୁ ବ୍ରତ ହୋଇପାରୁନାହିଁ ଦୟାପରବଶ ହୋଇ ଫଳକାମନାକୁ ଏକାବେଳେ ମନରୁ ଦୂରକରି ସେ ବ୍ରାହ୍ମଣବାଳକର ବ୍ରତର ବ୍ୟୟଭାର ଯଦି କେହି ବହନ କରେ ତେବେ ତାହାର ସେ କାର୍ଯ୍ୟ ଭକ୍ତିର ବାଧକ ନହୋଇ ବରଂ ପୋଷକ ହେବ । ସେହିପରି ଫଳକାମନାରେ ପୁଷ୍କରିଣୀ ଖୋଳାଇଲେ ତାହା ଭକ୍ତିର ବାଧକ ହେବ କିନ୍ତୁ ଜଳର ଅଭାବ ମୋଚନପାଇଁ ଯଦି କେହି ପୁଷ୍କରିଣୀ ଖନନ କରାଏ ଓ ଫଳକାମନା ତାର ନଥାଏ ତେବେ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ ଭକ୍ତିର ବାଧକ ହେବ ନାହିଁ । କର୍ମ୍ମକାଣ୍ଡ ବର୍ଜନର ଦୋହାଇ ଦେଇ ଲୋକହିତ କାର୍ଯ୍ୟରୁ କ୍ଷାନ୍ତହେବା ଉକ୍ତ ପକ୍ଷରେ ବିଧେୟ ନୁହେଁ, କାରଣ ଜୀବରେ ଦୟା ଭକ୍ତିର ଏକ ପ୍ରଧାନ ସାଧନ ବୋଲି ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀମୁଖରେ କହିଯାଇଅଛନ୍ତି ।

ଇନ୍ଦ୍ରିୟମାନଙ୍କୁ କୃଷ୍ଣ ସେବାରେ ଲଗାଇବା ଆବଶ୍ୟକ । ଏଥିରେ ମଧ୍ୟ ବୁଝି ନପାରି ଅନେକଙ୍କର ଅନେକ ଭ୍ରାନ୍ତ ମତ ଦେଖାଯାଏ । ହସ୍ତଦ୍ୱାରା ମନ୍ଦିର ମାର୍ଜନ, ପୁଷ୍ପଚୟନ, ଶ୍ରୀଗୁରୁ ବୈଷ୍ଣବ ସେବନ, ପଦଦ୍ୱାରା ତୀର୍ଥ ଭ୍ରମଣ ଓ ସେବା କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ, ଜିହ୍ୱାଦ୍ୱାରା ହରିଗୁଣ କୀର୍ତ୍ତନ ଓ ପ୍ରସାଦ ସେବନ, ଚକ୍ଷୁଦ୍ୱାରା ଶ୍ରୀମୂର୍ତ୍ତି ଦର୍ଶନ ଓ ଭଗବତ୍ ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନ; ନାସାଦ୍ୱାରା ପ୍ରସାଦ ପୁଷ୍ପାଦିର ଗନ୍ଧ ଗ୍ରହଣ, ମନ ମଧ୍ୟରେ ହରି ଲୀଳା ସ୍ମରଣ ଏହିପରି କୌଣସି ପ୍ରକାରେ ଦେହର ସମସ୍ତ ଅଙ୍ଗକୁ ହରି ସେବାରେ ଲଗାଇବା ଭକ୍ତର ସର୍ବତୋଭାବେ ବିଧେୟ । ଏମନ୍ତ କି ମଳମୂତ୍ରତ୍ୟାଗାଦି ମଧ୍ୟ ସେବାର ଉପଯୋଗୀ କରିବାକୁ ହେବ, ଅର୍ଥାତ୍ ମଳମୂତ୍ରାଦି ଉଚିତ ସମୟରେ ତ୍ୟାଗ କରିବା ଓ ସ୍ନାନାଦି କରିବାଦ୍ୱାରା ଭକ୍ତର ଦେହ ଓ ମନ ସୁସ୍ଥ ରହେ ଓ ତାହାହେଲେ ଭକ୍ତି କାର୍ଯ୍ୟରେ ବାଧା ପଡ଼େନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସେଥିରେ ଯେପରି ମୁଁ ଧନୀ ହୁଏଁ, ମୋର ପୁତ୍ର ହେଉ, ମୁଁ ଓ ମୋର ପରିବାରବର୍ଗ ନିରୋଗୀ ହେଉଁ, ଖ୍ୟାତି ବିସ୍ତାର ହେଉ ଇତ୍ୟାଦି ବାସନା ଆଦୌ ଯୋଗ ନଥାଏ ।

ସେ ଭକ୍ତି ପୁଣି ଛ ପ୍ରକାର ଫଳ ଉତ୍ପାଦନ କରେ । (୧) ପାପବିନାଶିନୀ, (୨) ମୋକ୍ଷଦାୟିନୀ (ଶୁଭଦାୟିନୀ ବୋଲି ଭକ୍ତି ରସାମୃତ ସିନ୍ଧୁରେ ଉଲ୍ଲେଖ), (୩) ମୋକ୍ଷ ଲଘୁତା କାରିଣୀ, (୪) ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲ୍ଲଭା, (୫) ଆତ୍ମାର ସୁଖଦାୟୀ (ସାନ୍ଦ୍ରାନନ୍ଦ ସ୍ୱରୂପା), (୬) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାକର୍ଷିଣୀ ।

୧। ପାପବିନାଶିନୀ- ଗୋବିନ୍ଦ ନାମ କୀର୍ତ୍ତନରୁ ପୂର୍ବଜନ୍ମର ପାପ, ଇହ ଜନ୍ମର ପାପ ଓ ପାପବୀଜ ସମସ୍ତ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ।

୨। ମୋକ୍ଷଦାୟିନୀ ବା ଶୁଭଦାୟିନୀ- ଅର୍ଥାତ୍ ଭକ୍ତିରୁ ସମସ୍ତ ସଦ୍‌ଗୁଣ ଲାଭ ହୁଏ, ଏମନ୍ତ କି ମୁକ୍ତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅକ୍ଳେଶରେ କରଗତ ହୁଏ ।

୩। ମୋକ୍ଷଲଘୁତାକାରିଣୀ- ମୋକ୍ଷ ଭକ୍ତିଠାରେ ତୃଣବତ୍ ତୁଚ୍ଛ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ।

୪। ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁର୍ଲଭା- ଅର୍ଥାତ୍ କୃଷ୍ଣ ସହଜରେ ଲୋକକୁ ଭକ୍ତି ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭାଗବତ ପଞ୍ଚମ ସ୍କନ୍ଧ ଦେଖ ।

୫। ଆତ୍ମାର ସୁଖଦାୟୀ- ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦକୁ ପରାର୍ଦ୍ଧ ସଂଖ୍ୟକ ବୃଦ୍ଧି କଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ଏହି ଭକ୍ତି ସୁଖ ସାଗରର ପରମାଣୁ ତୁଲ୍ୟ ନୁହେ ।

୬। ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣାକର୍ଷିଣୀ- ଅର୍ଥାତ୍ ଭକ୍ତିରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଶୀଘ୍ର ଭକ୍ତର ବଶ ହୁଅନ୍ତି ।

୩ୟ ଅଧ୍ୟାୟ

(ଭକ୍ତିବିଧି ବିଚାର)

ଯଦି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଭକ୍ତି କରାଯାଏ ତେବେ ଯାଗ ତପସ୍ୟା ଆଦି ବେଦ ବିହିତ କାର୍ଯ୍ୟ ନକଲେ ମଧ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରତ୍ୟବାୟ ନାହିଁ, କାରଣ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତିରୁ ସମସ୍ତ ଲାଭ ହୁଏ ।

କିନ୍ତୁ ଭକ୍ତି ଆଚରଣ ନକଲେ ସମସ୍ତ ପାପକର୍ମ୍ମ ନକରି ମଧ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟ ସମସ୍ତ ପାପର ଭାଗୀ ହୁଏ ।

ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭାଗବତରେ କଥିତ ହୋଇଅଛି ଯେ ବେଦବିହିତ ତପ, ଯାଗ, ତୀର୍ଥଭ୍ରମଣ, ଓ ଦାନ ଏ ସବୁକୁ ଅବଜ୍ଞା କରି ମଧ୍ୟ ଭଗବଦ୍‌ ଭକ୍ତିର ଯାଜନ କଲେ ତାକୁ ଉତ୍ତମ ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟରେ ଗଣ୍ୟ କରିବାକୁ ହେବ । ଭକ୍ତି ଆଚରଣ କଲେ ନର ଦେବ, ଋଷି ଓ ପିତୃ ଋଣରୁ ଆପେ ଆପେ ମୁକ୍ତ ହୁଏ । ଭୂତ ପ୍ରେତାଦିଙ୍କର ଭକ୍ତଠାରେ ଅଧିକାର ନାହିଁ ।

ଭକ୍ତି ଆଚରଣ କରି ପରିପକ୍ୱ ନହେଉଣୁ ଯଦି ମୃତ୍ୟୁ ଘଟେ ସେ ଭକ୍ତିବାସନାସହ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରି ଭକ୍ତିଯାଜନ କରନ୍ତି ଅତଏବ ଅପରିପକ୍ୱ ଅବସ୍ଥାରେ ମୃତ୍ୟୁ ହେତୁ ଭକ୍ତର କିଛି ହାନି ହୁଏନାହିଁ, କିମ୍ବା ପୂର୍ବ ସାଧନ ବିଫଳ ହୁଏନାହିଁ ।

ଦୈବବଶରୁ ଆପଣା ସ୍ୱଇଚ୍ଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ ଭକ୍ତ ଯଦି ଭକ୍ତିବିଗର୍ହିତ କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ସେ ଦୋଷ ଭକ୍ତକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରଇ ନାହିଁ । କୃଷ୍ଣ ସେଥିପାଇଁ ତାକୁ ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତ କରାନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଇଚ୍ଛା ସହିତ ଗର୍ହିତ କାର୍ଯ୍ୟ କଲେ ଅବଶ୍ୟ ତାହାର ଫଳ ଭୋଗ କରିବାକୁ ହୁଏ ।

କର୍ମ୍ମାଚରଣ କରି ଦୈବବଶରୁ ସେ କର୍ମ୍ମରେ ବିଘ୍ନ ଘଟିଲେ କର୍ମ୍ମାର ଦୋଷ ଜାତ ହୁଏ କିନ୍ତୁ ଭକ୍ତିରେ ସେପରି ଦୋଷ ଘଟେ ନାହିଁ ।

ଯଦି କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଆଚରଣ କରି ଅଜ୍ଞାନତା ନିବନ୍ଧନ ଭକ୍ତ କିଛି ଫଳ କାମନା କରେ, କୃଷ୍ଣ ଦୟା କରି ତାକୁ କାମନାର ଫଳ ନଦେଇ ଭକ୍ତିର ମୁଖ୍ୟ ଫଳ ଦିଅନ୍ତି । ଯେପରି କି ଶିଶୁ ସନ୍ତାନ ନବୁଝି ମନ୍ଦ ପଦାର୍ଥ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ ମଧ୍ୟ ପିତାମାତା ପ୍ରବୋଧ ଦେଇ ଉତ୍ତମ ଦ୍ରବ୍ୟ ଦେଇଥାଆନ୍ତି ।

ଅତଏବ ଜାଣି ବା ନଜାଣି ଯେପରି ହେଉ ଭକ୍ତିଯାଜନ କଲେ ସଂସାରରୂପ ସାଗର ଗୋଷ୍ପଦରୂପ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେବ ଓ ମନୁଷ୍ୟ ତାହା ଅକ୍ଳେଶରେ ପାର ହୋଇଯିବ ।

୪ର୍ଥ ଅଧ୍ୟାୟ

(କର୍ମ୍ମବନ୍ଧ ବିଚାର)

ତପ, ଦାନ ଆଦିଦ୍ୱାରା ଲୋକ ଯଦି ସ୍ୱର୍ଗଭୋଗ କରେ ତଥାପି ତାହାର କର୍ମ୍ମବୀଜ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ । ଭୋଗ ଶେଷରେ ପୁନର୍ବାର ତାକୁ ଭୂମଣ୍ଡଳରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରି କର୍ମ୍ମଫଳ ଭୋଗ କରିବାକୁ ହୁଏ । କର୍ମ୍ମଅନୁସାରେ କେହିବା କ୍ଷୁଦ୍ର ଜୀବରେ ଜନ୍ମ ହୁଏ କେହିବା ନରରୂପେ ଜନ୍ମ ହୁଏ । ଏମନ୍ତ କି ପ୍ରଳୟରେ ମଧ୍ୟ କର୍ମ୍ମ ନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ; ଜୀବ ତେତେବେଳେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବୀଜରୂପେ କର୍ମ୍ମକୁ ଘେନି ରହିଥାଏ । ପ୍ରଳୟ ଅନ୍ତେ କର୍ମ୍ମ ସେ ଜୀବକୁ ଜନ୍ମ କରାଏ । ଯଦି କେହି ଶୁଭକର୍ମ୍ମ କରିଥାଏ ସେ ସେହି କର୍ମ୍ମଫଳରୁ ସ୍ୱର୍ଗଭୋଗ କରେ କିନ୍ତୁ ତାହା କିପ୍ରକାର ନା ଗରଳମିଶା ସ୍ୱାଦୁ ଅନ୍ନଭୋଜନ ପରି । ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ଷଣିକ ସୁଖଦାୟୀ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ପରିଣାମରେ ପୀଡ଼ାକାରକ । ପଦ୍ମପୁରାଣରେ ଏହା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ଯଦି ସ୍ୱର୍ଗବାସରେ ସର୍ବବନ୍ଧ ବିମୋଚନ ନହେଲା ତେବେ ଝୋଟରେ ବାନ୍ଧିଲେ ବନ୍ଧନ ଓ ପାଟରେ ବାନ୍ଧିଲେବି ବନ୍ଧନ, ସେଥିରେ ଆଉ ବିଶେଷ ଲାଭ କ’ଣ ।

କିନ୍ତୁ ଯେ ଭକ୍ତିପଥ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭଜନ କରେ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ତାହାର କର୍ମ୍ମ ବନ୍ଧନ ବିନାଶ କରି ନିଜ ପାର୍ଷଦଗଣରେ ଭୁକ୍ତ କରନ୍ତି । ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭଗବଦ୍‌ ଗୀତାରେ ‘‘ସର୍ବ ଧର୍ମ୍ମାନ୍‌ ପରିତ୍ୟଜ୍ୟ’’ ଇତ୍ୟାଦି ଭଗବାନ୍ ଶ୍ରୀମୁଖରେ ଆଜ୍ଞା କରିଅଛନ୍ତି ।

୫ମ ଅଧ୍ୟାୟ

(ଭକ୍ତିର ଅଧିକାରୀ କିଏ)

ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରୁ ଶୂଦ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତ ଜାତିମାନଙ୍କର ଓ କି ପୁରୁଷ କିବା ନାରୀ ସମସ୍ତଙ୍କର ଭକ୍ତିରେ ଅଧିକାର ଅଛି । ଏମନ୍ତ କି ପଶୁପକ୍ଷୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭକ୍ତିର ଅଧିକାରୀ ହୋଇପାରନ୍ତି । ଗ୍ରନ୍ଥକାର ଗ୍ରନ୍ଥ ବିସ୍ତୃତି ଭୟରେ ଉଦାହରଣ ଉଲ୍ଲେଖ କରିନାହାନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ଚରିତାମୃତରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି, ମହାପ୍ରଭୁ ବନପଥରେ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଗମନ କରୁଥିବା ସମୟରେ ବ୍ୟାଘ୍ର ହସ୍ତୀ ମୃଗ ପ୍ରଭୃତି ପଶୁମାନଙ୍କୁ ହରି ହରି ବୋଲାଇଥିଲେ ଓ ଶିବାନନ୍ଦଙ୍କ କୁକୁର ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ପ୍ରସାଦ ସେବନ କରୁଥାଏ ଓ ହରି ହରି ନାମ ଉଚ୍ଚାରଣ କରୁଥାଏ ।

ରସିକ ମଙ୍ଗଳରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଶ୍ରୀରସିକାନନ୍ଦ ଦେବ ଗୋସ୍ୱାମୀ ବନଗଜକୁ ଭକ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରି ଶାନ୍ତ କରାଇଥିଲେ ।

ଭକ୍ତଗଣ ତିନି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ। ଉତ୍ତମ, ମଧ୍ୟମ ଓ କନିଷ୍ଠ । ଯେଉଁମାନେ ଭକ୍ତିଶାସ୍ତ୍ର ଉତ୍ତମରୂପେ ଜାଣନ୍ତି ଓ ବିଶେଷ ଶ୍ରଦ୍ଧାସହ ଭକ୍ତି କରନ୍ତି ସେମାନେ ଉତ୍ତମ, ଯେଉଁମାନେ ଶାସ୍ତ୍ରବିତ୍ ନୁହନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଦୃଢ଼ ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ସେମାନେ ମଧ୍ୟମ ଓ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ନବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଜାତ ହୋଇଥାଏ ସେମାନେ କନିଷ୍ଠ ।

ଏହାଛଡ଼ା ଆଉ ଏକ ଶ୍ରେଣୀର ଭକ୍ତ ଅଛନ୍ତି ଯେଉଁମାନଙ୍କର ଭକ୍ତି କୃପାସିଦ୍ଧା । ସେମାନେ ଶାସ୍ତ୍ର ନପଢ଼ି ବା ସାଧନ ନକରି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ କୃପାରୁ କିମ୍ବା ଉଚ୍ଚ ଭକ୍ତ କୃପାରୁ ଉତ୍ତମ ଭକ୍ତିଲାଭ କରନ୍ତି । ଯେମନ୍ତ କି କୁମ୍ଭୀରଗ୍ରସ୍ତ ଗଜ ଲାଭ କରିଥିଲା । ଯେଉଁ ଲୋକର ଭକ୍ତିରେ ଶ୍ରଦ୍ଧା ନାହିଁ ସେ କୋଟିକୋଟି ଯାଗ କରୁ ବା ମେରୁ ସମାନ ଦ୍ରବ୍ୟ ଦାନ କରୁ ବା କୋଟୀତୀର୍ଥ ଭ୍ରମଣ କରୁ ଭକ୍ତିରେ ଅଧିକାରୀ ହୋଇନପାରେ ।

୬ଷ୍ଠ ଅଧ୍ୟାୟ

(ଭକ୍ତିର ମହିମା)

ଭକ୍ତିରେ ଭଗବାନ ଭକ୍ତର ବଶ ହୁଅନ୍ତି ଓ ଭକ୍ତକୁ ନିଜ ଗୋଲୋକଧାମରେ ପାର୍ଷଦ କରି ରଖନ୍ତି । ଭକ୍ତ ଆଗରେ ସାଲୋକ୍ୟାଦି ପଞ୍ଚବିଧ ମୁକ୍ତି ଅତି ତୁଚ୍ଛ । ଶ୍ରୀମଦ୍‌ଭାଗବତର ବହୁସ୍ଥାନରେ ଏହି ଭକ୍ତିମହିମା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ଭକ୍ତଙ୍କ ଉପରେ ଯମରାଜାଙ୍କର ଅଧିକାର ନାହିଁ । ଯେଉଁମାନେ ଭକ୍ତଙ୍କ ସଙ୍ଗ କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ସଦ୍‌ଗତି ହୁଏ; ସାଧୁସଙ୍ଗ ଭକ୍ତିସାଧନର ଏକ ପ୍ରଧାନ ସହାୟ । ସାଧୁସଙ୍ଗରୁ ଭକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଓ ସାଧୁସଙ୍ଗରୁ ଭକ୍ତି ବୃଦ୍ଧିକୁ ଲାଭ କରେ ।

ଏଠାରେ ମୋହର ବକ୍ତବ୍ୟ ଏହିକି ଇଚ୍ଛାଥିଲେ ଭଗବାନ ସାଧୁସଙ୍ଗ ମିଳାଇ ଦିଅନ୍ତି; ଯଦି ନିତାନ୍ତ ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ୍ୟ ହୁଏ ତେବେ ସେପରିସ୍ଥଳେ ଲୋକର ସାଧୁଶାସ୍ତ୍ର ଅର୍ଥାତ୍ ଭକ୍ତିଗ୍ରନ୍ଥ ପାଠକରିବା ବିଧେୟ; କାରଣ ତାହା ଏକପ୍ରକାର ଉଚ୍ଚଦରର ସାଧୁସଙ୍ଗ; ଶାସ୍ତ୍ର ପାଠକରି ତାହାର ମର୍ମ ଚିନ୍ତିବାଦ୍ୱାରା ମନ ଅସତ୍‌ଭାବରୁ ନିବୃତ୍ତ ରହେ ଓ ଶାସ୍ତ୍ରମର୍ମ୍ମ ହୃଦୟରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଶ୍ରୋତାକୁ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଉଚ୍ଚଆଡ଼କୁ ଘେନିଯାଏ ।

୭ମ ଅଧ୍ୟାୟ

(ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ)

ସମସ୍ତେ ଗୁରୁ ହେବାର ଯୋଗ୍ୟ ନୁହନ୍ତି । ଚାରି ବର୍ଣ୍ଣର ଗୁରୁ ଯେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେମାନେହିଁ ଗୁରୁଯୋଗ୍ୟ । କିନ୍ତୁ କେବଳ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହେଲେ ଯେ ଗୁରୁ ହୋଇପାରିବେ ଏମନ୍ତ ନୁହେଁ । ଗୁରୁ ହେବାର ଉପଯୋଗୀ ଗୁଣମାନ ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ, ଅର୍ଥାତ୍ ଯେ ଦୟା, ଶାନ୍ତି, କ୍ଷମା ଆଦି ସଦ୍‌ଗୁଣାବଳିରେ ଭୂଷିତ ଥିବେ ଓ ଯାହାଙ୍କଠାରେ ଦୃଢ଼ ଭକ୍ତି ଥିବ ସେହିପରି ବ୍ରାହ୍ମଣହିଁ ଗୁରୁଯୋଗ୍ୟ । ଯଦି କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ନଥାଏ ତେବେ ସର୍ବଗୁଣସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁ ହେବାର ଅଯୋଗ୍ୟ ।

ଗ୍ରନ୍ଥକର୍ତ୍ତା ଏଠାରେ ବ୍ରାହ୍ମଣୋତର ଜାତିଗୁରୁ ହୋଇପାରନ୍ତି କି ନା ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରକାଶ କରିନାହାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଲେଖାରୁ ଏହା ପ୍ରତିପନ୍ନ କରାଯାଇପାରେ ଯେ ବ୍ରାହ୍ମଣେତର ଜାତି ମଧ୍ୟ ଉଚ୍ଚଶ୍ରେଣୀର କୃଷ୍ଣଭକ୍ତ ହେଲେ ଗୁରୁଯୋଗ୍ୟ ଅଟନ୍ତି । ଏହା ମଧ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ରସମ୍ମତ । ଶ୍ରୀନରୋତ୍ତମ ଠାକୁର ଓ ଶ୍ରୀଶ୍ୟାମାନନ୍ଦ ପ୍ରଭୁ ଓ ଶ୍ରୀରସିକାନନ୍ଦ ଦେବଗୋସ୍ୱାମୀ ଏମାନେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ନଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଶତ ଶତ ଉଚ୍ଚକୁଳୋଦ୍ଭବ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେମାନଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ହୋଇ ଆପଣାକୁ କୃତାର୍ଥ ମଣିଥିଲେ । (ଭକ୍ତିରତ୍ନାକରାଦି ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ) ଅତଏବ ଗୁରୁଙ୍କଠାରେ ଉଚ୍ଚଦରର ବୈଷ୍ଣବତା ଥିବା ବାଞ୍ଛନୀୟ ।

ଯେ ସେ ଲୋକକୁ ମନ୍ତ୍ର ଦେଇ ଶିଷ୍ୟ କରିବା ମଧ୍ୟ ବିଧେୟ ନୁହେଁ; ମନ୍ତ୍ର ଦେବାପୂର୍ବରୁ ଗୁରୁଙ୍କର ଉଚିତ ଯେ ସେ ଶିଷ୍ୟକୁ ପରୀକ୍ଷା କରିବେ; ଦେଖିବେ ସେ ବ୍ୟକ୍ତି ମନ୍ତ୍ରନେଇ ଧାରଣା କରିପାରିବ କି ନା ଓ ଭକ୍ତି ଉତ୍ତମରୂପେ ଆଚରଣ କରିପାରିବ କି ନା । ଯେ ଲୋକ ବିନୀତ, ସତ୍ୟଭାଷୀ, ଦମ୍ଭଶୂନ୍ୟ, ସେବାନୁରାଗୀ ସେ ଶିଷ୍ୟର ଉପଯୋଗୀ ।

ଗୁରୁଙ୍କୁ ଭଗବାନଙ୍କସ୍ୱରୂପ ଜାଣି ତାଙ୍କର ପୂଜା କରିବା ବିଧେୟ । ଗୁରୁଙ୍କୁ ଅବଜ୍ଞା କରିବା ଉଚିତ ନୁହେ । ଗୁରୁଦ୍ରୋହୀ ଲୋକର ସଦ୍‌ଗତି କଦାପି ସମ୍ଭବପର ନୁହେ । ଗୁରୁ ନକରି ଇଚ୍ଛାମତ ଭକ୍ତି ଆଚରଣ କଲେ କେହି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚରଣାରବିନ୍ଦ ଲାଭ କରିନପାରେ । ଗୁରୁ ପଦାଶ୍ରୟ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ବିନାଗୁରୁରେ ସମସ୍ତ ସାଧନ ବୃଥା, ଏହା ଶାସ୍ତ୍ରସିଦ୍ଧ ।

୮ମ ଅଧ୍ୟାୟ

ସାଧନ ଭକ୍ତି

ଭକ୍ତ ତିନି ପ୍ରକାର- ସାଧନ ଭକ୍ତି, ଭାବ ଭକ୍ତି ଓ ପ୍ରେମଭକ୍ତି ।

ସାଧନ ଭକ୍ତି- ଭାବ ଓ ପ୍ରେମ ନିତ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ବସ୍ତୁ । ତାହା ଜୀବ ହୃଦୟରେ ଲୁକ୍କାୟିତ ଭାବରେ ଥାଏ । ତାକୁ ଉଦ୍ଦୀପନ କରିବାର ନାମ ସାଧନ ।

ସାଧନ ଭକ୍ତି ପୁଣି ଦୁଇପ୍ରକାର, ବୈଧୀ ଓ ରାଗାନୁଗା ।

ଭକ୍ତିରେ ଅନୁରାଗ ନଥାଇ କେବଳ ଶାସ୍ତ୍ରର ଶାସନ ଭୟରେ ଯେ ଭକ୍ତି ବିଷୟରେ ପ୍ରଭୃତି ଜନ୍ମେ ତାକୁ ସାଧନ ଭକ୍ତି ବୋଲାଯାଏ । ସାଧନ ଭକ୍ତିର ୬୪ ଅଙ୍ଗ ଅଛି । ପ୍ରଥମେ ଜୀବ ପକ୍ଷେ ବୈଧୀ ଭକ୍ତି ଆଚରଣ ଶ୍ରେୟସ୍କର । ସେଥିରୁ ରାଗ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୁଏ ।

୯ମ ଅଧ୍ୟାୟ

(ଚତୁଷଷ୍ଠି ଅଙ୍ଗ ସାଧନ)

(୧) ଗୁରୁପଦାଶ୍ରୟ, (୨) ବୈଷ୍ଣବ ମନ୍ତ୍ର ଗୁରୁଙ୍କଠାରୁ ଦୀକ୍ଷାଗ୍ରହଣ କରି ତଦ୍‌ବିଷୟ ତାଙ୍କଠାରୁ ଶିକ୍ଷା, (୩) ବିଶ୍ୱାସ ସହ ତାଙ୍କ ସେବା, (୪) ସାଧୁମାର୍ଗ ଅନୁସରଣ, (୫) ଧର୍ମ୍ମ ଜିଜ୍ଞାସା, (୬) କୃଷ୍ଣ ସେବା ହେତୁ ଭୋଗଲିପ୍‌ସା ତ୍ୟାଗ, (୭) ଦ୍ୱାରକାରେ ବା ଗଙ୍ଗାଦି ନିକଟରେ ବାସ, (୮) ଭକ୍ତିର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନୁସାରେ କାର୍ଯ୍ୟର ଅନୁଷ୍ଠାନ ଅର୍ଥାତ୍‌ ବୃଥା ବାହ୍ୟାଡ଼ମ୍ବର ଶୂନ୍ୟ, (୯) ଏକାଦଶୀ ବ୍ରତର ସମ୍ମାନ, (୧୦) ଅଏଁଳା ଅଶ୍ୱଥି ଆଦି ବୃକ୍ଷର ସମ୍ମାନ, (ବ୍ୟତିରେକରେ ୧୦ମ ଯଥା), (୧୧) ଅସାଧୁ ସଙ୍ଗ ବର୍ଜନ, (୧୨) ଅନଧିକାରୀ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଶିଷ୍ୟ କରି ବିଶେଷ ଶିଷ୍ୟବର୍ଗ ବଢ଼ାଇବା ଏହା ବର୍ଜନ, (୧୩) ବୃହତ୍‌ମଠାଦି ନିର୍ମାଣ ବିଷୟରେ ନିରୁଦ୍ୟମତା, (ଏହା ଭକ୍ତି ଗ୍ରନ୍ଥିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ନାହିଁ) (୧୪) ବହୁ ଶାସ୍ତ୍ରଭ୍ୟାସ ପରିବର୍ଜନ (ଏହା ଦ୍ୱାରା ଭକ୍ତି ଗ୍ରନ୍ଥ ପଠନ ବର୍ଜନ ନୁହେ, ଅପର ଶାସ୍ତ୍ର) ଓ ଶାସ୍ତ୍ର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ପାଣ୍ଡିତ୍ୟପ୍ରଦର୍ଶନ ବା ତର୍କାଦି ବର୍ଜନ, (୧୫) ବ୍ୟବହାର କୃପଣତା ବର୍ଜନ, (୧୬) ଶୋକ ମୋହାଦିରେ ବଶୀଭୂତ ନହେବା, (୧୭) ଅନ୍ୟ ଦେବ ଦବୀଙ୍କୁ ନିନ୍ଦା ପରିବର୍ଜନ, (୧୮) ଜୀବହିଂସା ବର୍ଜନ, ପ୍ରାଣି ମାତ୍ରଙ୍କୁ ଉଦ୍‌ବେଗ ନ ଦେବା, (୧୯) ସେବାପରାଧ ଓ ନାମାପରାଧ ବର୍ଜନ, (୨୦) କୃଷ୍ଣ କିମ୍ବା ଭକ୍ତ ନିନ୍ଦାରେ ଅସହିଷ୍ଣୁତା, (୨୧) ବୈଷ୍ଣବ ଚିହ୍ନ ଧାରଣ (ତିଳକ ଶିଖାଦି), (୨୨) ଦେହରେ ହରି ନାମାକ୍ଷର ଛାପା ଗ୍ରହଣ, (୨୩) ନିର୍ମ୍ମାଳା ଧାରଣ ପ୍ରସାଦ ମାଳ ଚନ୍ଦନ ଓ ବସ୍ତ୍ର, (୨୪) ଶ୍ରୀମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କ ଅଗ୍ରେ ନର୍ତ୍ତନ, (୨୫) ଦଣ୍ଡବତ ପ୍ରଣାମ, (୨୬) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବିଗ୍ରହାଦି ଦେଖି ଅଭ୍ୟୁତ୍ଥାନ, (୨୭) ଅନୁଗମନ, (୨୮) ବିଗ୍ରହ ଅଧିଷ୍ଠାନ ସ୍ଥାନକୁ ଗମନ, (୨୯) ପରିକ୍ରମା, (୩୦) ଅର୍ଚ୍ଚନ, (୩୧) ପରିଚର୍ଯ୍ୟା, (୩୨) ଗୀତ, (୩୩) ସଂକୀର୍ତ୍ତନ, (୩୪) ନାମଜପ, (୩୫) ବିଜ୍ଞପ୍ତି, (୩୬) ସ୍ତବପାଠ, (୩୭) ନୈବେଦ୍ୟ ଆସ୍ଵାଦ ଗ୍ରହଣ (୩୮) ପାଦ୍ୟାସ୍ଵାଦ ଗ୍ରହଣ (୩୯) ଧୂପମାଳାଦିର ସୌରଭ ଗ୍ରହଣ, (୪୦) ଶ୍ରୀମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ପର୍ଶନ, (୪୧) ଶ୍ରୀମୂର୍ତ୍ତି, ଦର୍ଶନ, (୪୨) ଆରତ୍ରିକରେ ସ୍ୱବାଦି ଦର୍ଶନ, (୪୩) ଗୀତ ଶ୍ରବଣ, (୪୪) କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା, (୪୫) ସ୍ମରଣ, (୪୬) ଧ୍ୟାନ, (୪୭) ସେବା (ଦାସ୍ୟ), (୪୮) ସଖ୍ୟଭାବ , (୪୯) ଆତ୍ମନିବେଦନ, (୫୦) ନିଜ ପ୍ରିୟ ବସ୍ତୁ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଉପହାର ଦେବା , (୫୧) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପ୍ରୀତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସମସ୍ତ ଚେଷ୍ଟା, (୫୨) ସକଳ ଅବସ୍ଥାରେ ଶରଣାପନ୍ନ, (୫୩) ତଦୀୟ (କୃଷ୍ଣ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ) ବସ୍ତୁର ସେବନ (ଅର୍ଥାତ୍‌ ତୁଳସୀ ଆଦି), (୫୪) ଶାସ୍ତ୍ରପାଠ, (୫୫) ମଥୁରା ସେବା, (୫୬) ବୈଷ୍ଣବ ସେବା, (୫୭) ବୈଭବାନୁଯାୟି ନିଜ ଗୋଷ୍ଠୀସହ କୃଷ୍ଣ ଯାତ୍ରାଦି ଉତ୍ସବକୁ ଯାପନ, (୫୮) କାର୍ତ୍ତିକ ମାସର ସମାଦର, (୫୯) ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଜନ୍ମ ଯାତ୍ରା, (୬୦) ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହଙ୍କ ଚରଣ ସେବନ , (୬୧) ରସିକ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଭାଗବତାସ୍ୱାଦନ, (୬୨) ସଜାତୀୟ ସ୍ନିଗ୍‌ଧ ସ୍ୱଭାବ ବିଶିଷ୍ଟ ସାଧୁଙ୍କ ସଙ୍ଗ, (୬୩) ନାମ ସଂକୀର୍ତ୍ତନ, (୬୪) ମଥୁରାମଣ୍ଡଳେ ବାସ ।

ଭକ୍ତିରସାମୃତସିନ୍ଧୁ ଅନୁସାରେ ଏହି ୬୪ ଅଙ୍ଗ ଲିଖତ ହେଲା ।

୧୦ମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

୬୪ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମ ୧୦ ଅଙ୍ଗର ବିଶଦ୍‌ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

୧୧ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଏଥିରେ ୬୪ ଅଙ୍ଗ ମଧ୍ୟରୁ ନବମ ଅଧ୍ୟାୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଥିବା ୧୧ଠାରୁ କୋଡ଼ିଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୧୦ ବ୍ୟତିରେକ ଅଙ୍ଗମାନ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

୧୨ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଶ୍ରବଣ କୀର୍ତ୍ତନାଦି ନବପ୍ରକାର ଭକ୍ତିର ମହିମା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ସ୍ମରଣ ବିଧିର କାଳାକାଳ ନାହିଁ, ଲୋକ ଗମନାଗମନ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ନାମ ଗୁଣ ଲୀଳାଦି ସ୍ମରଣ କରିପାରନ୍ତି, ଅତଏବ ଏହା ଅତି ସୁଗମ ପଥ ଅଟେ । ଆତ୍ମନିବେଦନ ବିଷୟରେ କବି ଲେଖୁଅଛନ୍ତି କି ଦେହ, ଧନ, ଦାରା, ସୁତ ସମସ୍ତ କୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ସମର୍ପଣ କଲାଠାରୁ କାହିଁରେ ଆଉ ଉଦ୍‌ବେଗ ରହିବ ନାହିଁ । ଯଦି ଜଣେ ପଶ୍ୱାଧିକାରୀ ପଶୁକୁ ଅପରକୁ ବିକ୍ରୟ କରନ୍ତି, ପଶୁର ଭରଣପୋଷଣ ଭାର ତାଙ୍କ ନିଜଠାରେ ନଥାଏ, ସେହିପରି ଆପଣାକୁ ଏକାନ୍ତଭାବରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ପଦରେ ବିକ୍ରୟ କଲେ ନିଜପାଇଁ ଆଉ ଚିନ୍ତା କ’ଣ ?

୧୩ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଶ୍ରୀମୂର୍ତ୍ତିଦର୍ଶନ ଆଦି ଦ୍ୱାଦଶ ଅଙ୍ଗ ଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

୧୪ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଜପାଦି ଦଶ ଅଙ୍ଗର ବର୍ଣ୍ଣନା ହୋଇଅଛି । ସେଥିମଧ୍ୟରେ ଧ୍ୟାନ ତିନିପ୍ରକାର,- ରୂପଧ୍ୟାନ, ଗୁଣଧ୍ୟାନ ଓ ଲୀଳାଧ୍ୟାନ ।

ବିଜ୍ଞପ୍ତି ପୁଣି ୩ପ୍ରକାର ଯଥା;-

ପ୍ରାର୍ଥନାତ୍ମିକ- ଭଗବନ୍‌! ଯୁବତୀମାନଙ୍କର ଯୁବାପୁରୁଷଠାରେ ହୃଦୟ ଯେପରି ପ୍ରେମାର୍ଦ ହୁଏ, ମୋର ହୃଦୟ ତୁମ୍ଭଠାରେ ସେହିପରି ଅନୁରକ୍ତ ହେଉ ।

ଲାଳସାମୟୀ- ହେ ପ୍ରଭୁ ! କେବେ ମୁଁ ଗୋପରେ ଯମୁନାକୂଳରେ ଅଶ୍ରୁପୁଲକାଙ୍ଗ ହୋଇ ତୋର ନାମ ଗାୟନ କରି ନୃତ୍ୟ କରିବି ।

ଦୈନ୍ୟବୋଧିକା- ମୋ ସମ ପାପୀ ଆଉ ଜଗତରେ ନାହିଁ । ଏମନ୍ତ କି ମୋର ପାପ ଏତେ ଯେ ମୋତେ କ୍ଷମା କର ଏହା କହିବାକୁ ମଧ୍ୟ ଲଜ୍ଜାବୋଧ ହୁଏ ।

ନିଜ ପ୍ରିୟ ଦ୍ରବ୍ୟମାନ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିବ । ଅର୍ପଣ ଏପରି ହେବା ଉଚିତ ଯେ ସେଥିରେ ଯେପରି ନିଜ ଭୋଗ ଇଚ୍ଛା ନଥାଏ । ଅସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଆମ୍ବ ଜଣେ ଆଣିଦେଲା । ଭକ୍ତ ତାକୁ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଭୋଗପାଇଁ ଅର୍ପଣ କରି ଯଦି ମନେକରେ ଭୋଗ ହେବାପରେ ମୁଁ ମୋର ଜିହ୍ୱା ଓ ଉଦର ତୃପ୍ତି କରିବି ତେବେ ତାହା ପ୍ରକୃତ କୃଷ୍ଣାର୍ପଣ ନୁହେଁ । ଯଦି ସେ ଭୋଗପରେ ଫେରି ଆସିବ ଏ ଆଶା ନରଖେ ବା ବୈଷ୍ଣବ ସେବାରେ ସେ ଭୋଗ ଖର୍ଚ୍ଚ ହେଉ ମୋର ଟିକିଏ ମାତ୍ର ପ୍ରସାଦ ହେଲେ ହେଲା ନ ହେଲେ ନାହିଁ, ଏହାହିଁ ପ୍ରକୃତ କୃଷ୍ଣାର୍ପଣ ।

ହରିଙ୍କ ନିମିତ୍ତ ସକଳ ଚେଷ୍ଟା- ଅର୍ଥାତ୍‌ ଲୌକିକ ବା ବୈଦିକ ଯେତେ କାର୍ଯ୍ୟ ସବୁ ହରିଭକ୍ତିର ଅନୁକୂଳ ହେବା ବାଞ୍ଛନୀୟ ।

ଶରଣାପତ୍ତି- ଏକାନ୍ତଭାବେ ଶରଣ ନେବା । ଯଦି ବିପଦ ପଡ଼େ ତାହା ସୁଦ୍ଧା ଭାବିବାକୁ ହେବ ଯେ ମଙ୍ଗଳମୟ ହରି ଏହା ମଙ୍ଗଳପାଇଁ ଘଟାଇ ଅଛନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ଗଳ୍ପ ମନେପଡ଼ିବାରୁ ଲେଖୁଅଛି । ଦିନେ ମଙ୍ଗଳପୁରର ଭୁୟାଁ ଭକ୍ତପ୍ରବର ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ରପ୍ରସାଦ ଦାସ କହୁଥିଲେ- ଜଣେ ପ୍ରଜା ଆସି କୌଣସି ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲା ମହାରାଜ ! ଆପଣ ତ ମୋର ବାପା ମା’, ଆପଣ ଯାହା କରିବେ ମାରିଲେ ମାରିବେ, ରଖିଲେ ରଖିବେ । ରାଜା ତାହାର ଉକ୍ତିର ସତ୍ୟ ବୁଝିବାପାଇଁ ଜଣେ ଭୃତ୍ୟକୁ ସେ ପ୍ରଜା ଉପରେ ୧୦ ପାହାର ବେତ୍ରାଘାତ କରିବାକୁ ଆଦେଶ ଦେଲେ । ଉକ୍ତ ପ୍ରଜା ପ୍ରହାରିତ ହୁଅନ୍ତେ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ଯାଇ ରାଜାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଇଚ୍ଛାନୁଯାଇ ପାଉଣା ମେଣ୍ଟାକ ଦରବାରରେ ନାଲିସ କଲା । ଅତଏବ ସେ କହିଲା ଯେ ରାଜାକୁ ‘‘ତୁମ୍ଭେ ବାପା ମା, ମାରିଲେ ମାରିବ, ରଖିଲେ ରଖିବ’’ କହୁଥିଲା ଏହା ମୌଖିକ ଉକ୍ତି ମାତ୍ର; କିନ୍ତୁ ସେ ଉକ୍ତିର ପ୍ରକୃତ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ତାର ହୃଦୟକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିନଥିଲା । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଭଗବାନଙ୍କଠାରେ ଶରଣାପତ୍ତି ମଧ୍ୟ ସେହିପରି । ପ୍ରକୃତ ଶରଣାପତ୍ତି ହେଲେ ଭଗବାନ ନିଶ୍ଚୟ ସମସ୍ତ ବିପଦରୁ ରକ୍ଷାକରିବେ ।

୧୫ଶ ଅଧ୍ୟାୟ

ଉର୍ଜାଦି ଦଶ ଅଙ୍ଗର ବର୍ଣ୍ଣନ- ଅର୍ଥାତ୍‌ କାର୍ତ୍ତିକ ମାସ ବ୍ରତାଦି । କାର୍ତ୍ତିକ ବ୍ରତାଦି ଆଚରଣ କରିବ । ସଜାତୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ସଙ୍ଗେ କୃଷ୍ଣ କଥାରେ ଯେଉଁ କ୍ଷଣ ବା ଦଣ୍ଡ ଅତିବାହିତ ହୁଏ ତାହା ଅତି ମୂଲ୍ୟବାନ୍‌ । ସାଧାରଣଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଭକ୍ତିର ବାହ୍ୟ ବିଷୟ ନେଇ ଆଲୋଚନା ହୋଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଭକ୍ତ ନ ହେଲେ ଅନ୍ତର ବିଷୟ ବୋଲାଯାଇ ନପାରେ । କେହି ଏଥିରେ ଏହି ଆପତ୍ତି କରିପାରନ୍ତି, ଯେ ଭଗବଦ୍‌ଭକ୍ତି ସର୍ବସମାଦୃତ ଉଚ୍ଚ ବିଷୟ, ସେଥିରେ ଆଉ ଗୋପନୀୟ ବା ଅପ୍ରକାଶ୍ୟ କଣ ଅଛି ଯେ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଭକ୍ତ ନ ହେଲେ ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରକାଶ କରି ହେବ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଯେପରି ଜଣେ ମୂର୍ଖଠାରେ ଯଦି କେହି କ୍ଷେତ୍ରତତ୍ତ୍ୱର ଅନୁଶୀଳନ କିମ୍ବା ବୀଜଗଣିତର ବିଷୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରେ ସେ ମୂର୍ଖ ସେ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଶୁଣିବାକୁ ଆଗ୍ରହ କରିବ କି ? ସେ କହିବ ଏ କଣ ବକୁଅଛି, ଏହା ମନେକରି ବିରକ୍ତ ହୋଇ ଉଠିଯିବ । ସେହିପରି ଯେଉଁମାନେ କୃଷ୍ଣ-ଭକ୍ତିର ଉଚ୍ଚମର୍ମ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିନାହାନ୍ତି ତାହାଙ୍କଠାରେ ଭକ୍ତିର ସାର ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କଲେ ସେମାନଙ୍କୁ ତାହା ଅପ୍ରୀତିକର ହେବ ଏବଂ ରସଭଙ୍ଗ ହେବ । ଏହିହେତୁ ମହାପ୍ରଭୁ ପ୍ରାଣିନିର୍ବିଶେଷରେ ନାମ ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେହେଁ କେବଳ ସ୍ୱରୂପ ଗୋସାଇଁ ଓ ରାୟ ରାମାନନ୍ଦ ପ୍ରଭୃତି ଉଚ୍ଚ ଉଚ୍ଚ ଭକ୍ତଙ୍କ ସହ ରସପ୍ରସଙ୍ଗର ଆଲୋଚନା କରୁଥିଲେ ।

ନାମ ଓ ସ୍ୱରୂପ ଭିନ୍ନ ନୁହେଁ । ଅତଏବ କୃଷ୍ଣନାମ ଗ୍ରହଣକଲେ ସର୍ବାର୍ଥଲାଭ ହୁଅଇ ।

୬୪ ଅଙ୍ଗ ମଧ୍ୟରୁ ନିମ୍ନଲିଖିତ ପାଞ୍ଚ ଅଙ୍ଗ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଶ୍ରୀମୂର୍ତ୍ତିପଦସେବନ, ଶ୍ରୀଭାଗବତ ଆସ୍ୱାଦନ, ସଜାତୀୟ ସାଧୁଙ୍କ ସଙ୍ଗ, ହରିନାମକୀର୍ତ୍ତନ ଓ ମଥୁରାମଣ୍ଡଳରେ ବାସ ।

୧୬ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

୬୪ ଅଙ୍ଗ ଭକ୍ତିସାଧନର ମୂଖ୍ୟଫଳ କୃଷ୍ଣପ୍ରେମପ୍ରାପ୍ତି ଓ ଗୌଣଫଳ ଧର୍ମ୍ମଅର୍ଥାଦି ପ୍ରାପ୍ତି । ବିଷୟାସକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଚିତ୍ତବୃତ୍ତିକୁ ଭକ୍ତି ମାର୍ଗରେ ପ୍ରବେଶ କରାଇବାପାଇଁ ଏଥିରେ ଗୌଣଫଳର ଉଲ୍ଲେଖ ହୋଇଅଛି ।

ଜ୍ଞାନ ଓ ବୈରାଗ୍ୟ ଚିତ୍ତକୁ କଠିନ କରାଏ କିନ୍ତୁ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଅତି କୋମଳ । ଏକ ଭକ୍ତି ସାଧନ କଲେ ଜ୍ଞାନ ଓ ବୈରାଗ୍ୟାଦି ସକଳ ସେଥିରୁ ଆପେ ଆପେ ଜାତ ହୁଏ ।

୧୭ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

      ବ୍ରଜବାସୀଜନଙ୍କର କୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ଯେଉଁ ଭକ୍ତି ତାର ନାମ ରାଗାତ୍ମିକା ଭକ୍ତି; ସେ ରାଗାତ୍ମିକା ଭକ୍ତିର ଅନୁଗତା ଯେ ଭକ୍ତି ତାକୁ ରାଗାନୁଗା ଭକ୍ତି ବୋଲାଯାଏ । ରାଗାନୁଗା ଭକ୍ତି ବୁଝିବାପାଇଁ ରାଗାତ୍ମିକା ଭକ୍ତି କ’ଣ ବୁଝିବା ଆବଶ୍ୟକ । ରାଗାତ୍ମିକା ଭକ୍ତି ଦୁଇପ୍ରକାର- କାମରୂପା ଓ ସମ୍ବନ୍ଧରୂପା । କାମରୂପା ଭକ୍ତି- ଯେଉଁ ଭକ୍ତି ସମ୍ଭୋଗତୃଷ୍ଣାକୁ ପ୍ରେମମୟ ରୂପରେ ପରିଣତ କରେ ତାର ନାମ କାମାରୂପା ଭକ୍ତି । କୃଷ୍ଣ ସୁଖହିଁ ଏହି ଭକ୍ତିର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ; ବ୍ରଜଗୋପୀମାନଙ୍କଠାରେ ଏହା ବର୍ତ୍ତମାନ କାମକ୍ରୀଡାର ସାମ୍ୟଥିବାରୁ ଏହି ଗୋପୀପ୍ରେମ କାମ ନାମରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ଗୋପୀମାନେ ମନପ୍ରାଣ ସମସ୍ତ କୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ଅର୍ପଣ କରିଅଛନ୍ତି, ତାଙ୍କ ଭିନ୍ନ ସେ ଆଉ କିଛି ମାତ୍ର ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନେ ଆପଣାକୁ ଦାସୀ ଜାଣି ସର୍ବଦା କୃଷ୍ଣ ସେବାନନ୍ଦ ଭୋଗ କରୁଅଛନ୍ତି । ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ ସୁଖ ସେମାନଙ୍କଠାରେ ଅତି ତୁଚ୍ଚ । ସେମାନେ କ୍ଷଣମାନ କୃଷ୍ଣ ସଙ୍ଗରୁ ଅନ୍ତର ନୁହନ୍ତି । କୃଷ୍ଣ ନରରୂପରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତେ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଗୋପରେ ଆସି ଜନ୍ମ ହେଲେ । କୃଷ୍ଣ ଅପ୍ରକଟ ହୁଅନ୍ତେ ସେମାନେ ମଧ୍ୟ ଅପ୍ରକଟ ହେଲେ । ସେମାନେ ନିତ୍ୟସିଦ୍ଧା ଓ କାମରୂପା ରାଗାତ୍ମିକା ଭକ୍ତିର ପ୍ରକୃତ ଅଧିକାରୀ । ରାଗାତ୍ମିକା ଭକ୍ତି ତାଙ୍କ ଛଡ଼ା ଆଉ କାହାରି ହୋଇନପାରେ । ସେହି ରାଗାତ୍ମିକାର ଅନୁକରଣରେ ଯେ ଭକ୍ତି ମାନବରେ ସମ୍ଭବେ ତାକୁ ରାଗାନୁଗା ଭକ୍ତି ଓ ତାହା କାମରୂପାର ଅନୁଯାୟୀ ହେଲେ କାମାନୁଗା ଓ ସମ୍ବନ୍ଧରୂପାର ଅନୁଯାୟୀ ହେଲେ ସମ୍ବନ୍ଧାନୁଗା ବୋଲାଯାଏ ସମ୍ବନ୍ଧରୂପା ଭକ୍ତି ଶ୍ରୀନନ୍ଦ ଯଶୋଦାଙ୍କଠାରେ କିମ୍ବା କୃଷ୍ଣଭ୍ରାତାମାନଙ୍କଠାରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ।

୧୮ଶ ଅଧ୍ୟାୟ

ରାଗାନୁଗା ଭକ୍ତି:- କାମାନୁଗା ଓ ସମ୍ବନ୍ଧାନୁଗା । କାମାନୁଗା ଯଥା:- କାମାନୁଗା ଭକ୍ତିସାଧନହିଁ ଅତି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ସାଧନ । ଏଥିରେ ସାଧକ ଗୁରୁଦତ୍ତ ନାମ, ରୂପ ଓ ବେଶ ମନ ମଧ୍ୟରେ ଏକାନ୍ତରେ ଭାବନା କରି ମାନସିକରେ ଆପଣାକୁ ବ୍ରଜରେ ମଞ୍ଜରୀମାନଙ୍କ ଅନୁବର୍ତ୍ତିନୀ ଦାସୀ ମଣି ଗୁରୁରୂପା ମଞ୍ଜରୀଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ରହି ଓ ତାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ଘେନି ଶ୍ରୀରୂପ ମଞ୍ଜରୀଙ୍କ ନିଯୋଗମତେ ଶ୍ରରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ସେବାରେ ନିଯୁକ୍ତ ହେବେ । ଏହିପରି ମାନସିକରେ ସେବା କରୁଁ କରୁଁ ତନ୍ମୟତା ଜାତ ହୁଏ ଓ ତତ୍ପରେ ସାଧନସିଦ୍ଧ ହେଲେ ସାଧକ ଦେହାନ୍ତେ ସିଦ୍ଧ ଦେହରେ ନିତ୍ୟସିଦ୍ଧା ଗୋପୀମାନଙ୍କ ମେଳରେ ରହି ବ୍ରଜରେ ଯୁଗଳସେବାର ଅଧିକାରୀ ହୁଏ ।

ଗ୍ରନ୍ଥକାର ଗ୍ରନ୍ଥବାହୁଲ୍ୟ ଭୟରେ ଏଥିର ଉଦାହରଣ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଦେଇ ନଥିଲେହେଁ, ପାଠକମାନଙ୍କୁ ସୁବୋଧ୍ୟ ହେବା ନିମିତ୍ତ ମୁଁ ଦୁଇ ତିନୋଟି ଉଦାହରଣ ଭକ୍ତିରତ୍ନାକର ଓ ଶ୍ୟାମାନନ୍ଦ ପ୍ରକାଶରୁ ଉଦ୍ଧୃତ କଲି ।

ଶ୍ରୀଶ୍ରୀନିବାସାଚାର୍ଯ୍ୟ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଧାମରେ ବାସକରୁଥିବା ସମୟରେ ଦିନେ ନବଦ୍ୱୀପର ଧ୍ୟାନ କରି ଶ୍ରୀଗୌରାଙ୍ଗ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ମାନସିକରେ ସେବା କରୁଅଛନ୍ତି ଓ ସୁଗନ୍ଧ ଚନ୍ଦନ ଓ ପୁଷ୍ପ ତାଙ୍କୁ ପିନ୍ଧାଇଦେଇ ଚାମର ବ୍ୟଜନ କରୁଅଛନ୍ତି; ଏମନ୍ତ ସମୟରେ ମହାପ୍ରଭୁ ପ୍ରୀତହୋଇ ନିଜ ଗଳାର ମାଳା ଶ୍ରୀନିବାସଙ୍କୁ ଉପହାର ଦେଲେ । ଶ୍ରୀନିବାସଙ୍କର ଧ୍ୟାନ ଭଙ୍ଗ ହୁଅନ୍ତେ ସେ ଦେଖିଲେ ପ୍ରଭୁଦତ୍ତମାଳା ଆପଣାର ଗଳାରେ ରହିଅଛି; ମନ ଅବଶ୍ୟ ଆନନ୍ଦରେ ପୁଳକିତ ହେଲା କିନ୍ତୁ ଏହା ପ୍ରକାଶ ହେଲେ ଗର୍ବ ଜାତ ହେବ ଏହି ହେତୁ ସେ ଅପୂର୍ବ ସୁଗନ୍ଧମାଳାଟିକୁ ନିଜ ଦେହରୁ ବାହାର କରି ସଂଗୋପନ କରିରଖିଲେ । ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ସଙ୍ଗୀମାନେ କେବଳ ଜାଣିଥିବାରୁ ଏହାପରେ ପ୍ରକାଶ ହୋଇଅଛି । ଯଥା-

‘‘ଆଚାର୍ଯ୍ୟେର ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ହୈଲ ହେନ କାଲେ

ପ୍ରଭୁ ଦତ୍ତମାଳା ଦେଖେ ଆପନାର ଗଲେ,

ଶ୍ରୀମାଳାର ଶୋଭା ସୌଗନ୍ଧେର ସୀମା ନାଇ,

ପ୍ରତିଦିକେ ଭ୍ରମର କରୟେ ଧାଓଆଧାଇ;

ଆଚାର୍ଯ୍ୟ କରିଲା ଶ୍ରୀଘ୍ର ମାଲା ସଂଗୋପନ

ଅଲକ୍ଷିତେ ତାହା ଦେଖିଲେନ କୋନଜନ’’

ଆଉଦିନେ ଶ୍ରୀନିବାସ ଶ୍ରୀରାଧାଗାବିନ୍ଦଙ୍କର ହୋଲୀଖେଳ ମାନସିକରେ ଭାବୁଅଛନ୍ତି ଓ ଦେଖୁଛନ୍ତି ଯେ ପ୍ରେମୋନ୍ମତ୍ତା ଶ୍ରୀମତୀ ନିଜ ପ୍ରିୟସଖିମାନଙ୍କ ସହ ମିଳି ରସିକଶେଖର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ ଫଗୁ ନିକ୍ଷେପ କରୁଅଛନ୍ତି ଓ ସଖିଙ୍କ ଇଙ୍ଗିତାନୁସାରେ ଦାସୀଭାବରେ ଶ୍ରୀନିବାସ ଶ୍ରୀମତୀକୁ ଫଗୁ ଯୋଗାଉ ଅଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମରେ ବିଭୋଳ ହୋଇ ସମସ୍ତ ସଖୀ ଓ ମଞ୍ଜରୀମାନଙ୍କ ଉପରେ ଫଗୁ ବର୍ଷଣ କରୁଅଛନ୍ତି । ସେ ଖେଳା ସମାପନ ହୁଅନ୍ତେ ଶ୍ରୀନିବାସଙ୍କର ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ହେଲା; ନିଜ ଦେହକୁ ଚାହିଁ ଦେଖନ୍ତି ତାହା ଫଗୁମୟ ହୋଇଅଛି । ତାଙ୍କର ତେତେବେଳେ କି ଆନନ୍ଦ ହୋଇଥିବ, କେବଳ ରସିକ ଭକ୍ତମାନେ କିଞ୍ଚିତ୍‌ ଅନୁଭବ କରିପାରିବେ । ମାଦୃଶ ଜନର ଲେଖନୀରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବାର ଚେଷ୍ଟା ବୃଥା । ଯଥା-

‘‘ହୈଲ ସେବା ସମାଧାନ ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ହୈତେ,

ଦେଖେ ଫାଗୁମୟ ଅଙ୍ଗ ନାରେ ଲୁକାଇତେ,

ଝଲମଲ କରେ ଫାଗୁ ସୌଗନ୍ଧି ଅପାର,

ସ୍ଥିର ହୈତେ ନାରେ ନାସା ସ୍ପର୍ଶୟ ଯାହାର । ’’

ଶ୍ରୀନରୋତ୍ତମ ଠାକୁର- ଦିନକରେ ମାନସରେ ଶ୍ରୀରାଧାକୃଷ୍ଣଲୀଳା ଭାବନା କରୁଅଛନ୍ତି; ଲଳିତା ସଖୀଙ୍କ ଆଦେଶରେ ସେ ଦୁଗ୍ଧ ଆଉଟିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଏବଂ ଏହି ସମୟରେ ଦୁଧ ଉଛୁଳି ପଡ଼ିବାରୁ ସେ ବ୍ୟସ୍ତହୋଇ ତତଲା ଦୁଧଭାଣ୍ଡ ଶ୍ରୀଘ୍ର ଚୁଲିରୁ ଓହ୍ଲାଇ ପକାଇଲେ ଓ ଆବର୍ତ୍ତନ ଦୁଗ୍‌ଧ ଶୀତଳ କରି ସଖୀଙ୍କ ଶ୍ରୀକରକୁ ବଢ଼ାଇଦେଲେ । ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ହୁଅନ୍ତେ ଦେଖନ୍ତି ହସ୍ତ ପୋଡ଼ିଯାଇଅଛି । ପ୍ରତିଷ୍ଠାପ୍ରତି ନିତାନ୍ତ ଭୟ ଥିବାରୁ ସେ କନାଗୁଡ଼ାଇ ତାହା ଲୁଚାଇଲେ । ଯଥା-

ହସ୍ତ ଦଗ୍‌ଧ ହୈଲ ତାହା କିଛୁ ସ୍ମୃତି ନାହିଁ,

ଦୁଗ୍‌ଧ ଆବର୍ତ୍ତନ କରି ଦିଲ ସଖୀ ଠାଇଁ ।

ମନେର ଆନନ୍ଦେ ରାଧାକୃଷ୍ଣେ ଭୁଞ୍ଜାଇଲ,

ଅବଶେଷ ଲଭ୍ୟ ମାତ୍ରେ ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ହୈଲ ।

ଦଗ୍‌ଧ ହସ୍ତ ଦୃଷ୍ଟି ମାତ୍ର କୈଲା ସଂଗୋପନ,

ଜାନିଲେନ ମର୍ମ୍ମୀ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ କୋନଜନ ।

ଶ୍ରୀଶ୍ୟାମାନନ୍ଦ ମହାପ୍ରଭୁ- ଏ ଶ୍ରୀହୃଦୟଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ଥିଲେ, ଅର୍ଥାତ୍ ସଖ୍ୟ ରସର ପାତ୍ର । ଏହାଙ୍କର ନାମ ଥିଲା ଦୁଃଖୀ କୃଷ୍ଣଦାସ । ଏ ଗୁରୁଦେବଙ୍କ ଆଦେଶମତ କିଛିଦିନ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଧାମରେ ଶ୍ରୀଜୀବ ଗୋସ୍ୱାମୀଙ୍କ ନିକଟରେ ବାସ କରନ୍ତି ଓ କୁଞ୍ଜରେ ଝାଡ଼ୁସେବା କରନ୍ତି । ଦିନେ କୁଞ୍ଜ ପରିଷ୍କାର କରିବା ସମୟରେ କୌଣସି ଜ୍ୟୋତିଷ୍ମାନ୍ ପଦାର୍ଥ ତାଙ୍କ ନେତ୍ରରେ ପଡ଼ିଲା । ସେ ଦେଖନ୍ତି ଏହା ଅପୂର୍ବ ନୂପୁର; ପାର୍ଥିବ ନୂପୁରରେ ଏପରି ଜ୍ୟୋତି ସମ୍ଭାବନ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ସେ ନୂପୁରକୁ ପାଇ ପରମାନନ୍ଦ ଲାଭ କଲେ ଓ ନୂପୁରକୁ ଗୋପନରେ ରଖିଲେ । ସେ ମନେକଲେ ଦେଖାଯାଉ ଏଥିରେ ଅବଶ୍ୟ କିଛି ରହସ୍ୟ ଅଛି, ତାହା ଅବଶ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହେବ । ଏମନ୍ତ ସମୟରେ ଏକ ବୃଦ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଆସି ତାକୁ ପଚାରିଲେ; ମୋର ବଧୂ ବନକୁ ଆସିଥିଲା ସେ ଏକ ନୂପୁର ହଜାଇ ଯାଇଅଛି, ତୁମ୍ଭେ ତାହା ପାଇଅଛକି ? କୃଷ୍ଣଦାସ କହିଲେ, ହଁ ମୁଁ ଏକ ନୂପୁର ପାଇଅଛି ସତ୍ୟ କିନ୍ତୁ ସେତ ସେ ନୂପୁର ପରି ବୋଧ ହେଉନାହିଁ । ପ୍ରକୃତ ତଥ୍ୟ କ’ଣ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତୁ । ତହିଁରେ ବୃଦ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣୀ କହିଲେ, ସେ ଶ୍ରୀମତୀଙ୍କର ପଦର ନୂପୁର; କୁଞ୍ଜରେକ୍ରୀଡ଼ା କରୁ କରୁ ଛାଡ଼ି ଯାଇଛନ୍ତି ଓ ମୁଁ ତାଙ୍କ ସହଚରୀ ଲଳିତା । ଏହା କହି ସେ ତାଙ୍କୁ ନିଜସ୍ୱରୂପ ଦେଖାଇଲେ ଓ କୃପାର ଚିହ୍ନସ୍ୱରୂପ ନୂପୁରର ଚିହ୍ନ ତାଙ୍କ ମସ୍ତକରେ ଦେଲେ ଓ କହିଲେ ତୁମ୍ଭେ ଶ୍ରୀମତୀଙ୍କର ନୂପୁର ପାଇ ଶ୍ୟାମାଙ୍କୁ (ଶ୍ରୀରାଧାଙ୍କୁ) ଆନନ୍ଦ ଦେଇଥିବାରୁ ତୁମ୍ଭ ନାମ ଆଜିଠାରୁ ଶ୍ୟାମାନନ୍ଦ ହେଲା, କିନ୍ତୁ ତୁମ୍ଭେ ଏ କଥା ଶ୍ରୀଜୀବ ଗୋସ୍ୱାମୀ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କାହାଠାରେ ପ୍ରକାଶ କରିବ ନାହିଁ । ସେହିଦିନଠାରୁ କୃଷ୍ଣଦାସ ସଖ୍ୟଭାବ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ମଧୁର ରସାଶ୍ରିତ ହେଲେ । ଏଣେ ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟ ଶୁଣିଲେ ତାଙ୍କ ପ୍ରିୟ ଶିଷ୍ୟ କୃଷ୍ଣଦାସ ତିଳକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ଜୀବ ଗୋସ୍ୱାମୀଙ୍କ ଆଶ୍ରିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି; ଏହା ଶୁଣିବାମାତ୍ରେ ସେ ବିସ୍ମିତ ଓ ସାତିଶୟ ଚିନ୍ତିତ ହେଲେ । ବିସ୍ମୟର କାରଣ ଏହି କି କୃଷ୍ଣଦାସ ପରି ବିନୀତ ଶିଷ୍ୟ ଯେ ଗୁରୁ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଅନ୍ୟଗୁରୁ ଗ୍ରହଣ କରିବ ଏହା ଅସମ୍ଭବ; ଦୁଃଖର କାରଣ ଏହିକି, ଏହା ଯଦି ସତ୍ୟ ହୁଏ, ପ୍ରଥମ- ପ୍ରିୟ ଶିଷ୍ୟ କୃଷ୍ଣ ଦାସର ଅଧୋଗତି ହେବ; ଦ୍ୱିତୀୟ- ବୈଷ୍ଣବ ସମାଜ ବିଶୃଙ୍ଖଳ ହୋଇପଡ଼ିବ । ଏହା କି ତାଙ୍କ ଦେହରେ ସହ୍ୟ ହୋଇପାରେ ? ସେ କେତେକ ମୂର୍ତ୍ତି ବୈଷ୍ଣବ ପଠାଇ ଶ୍ରୀଜୀବଙ୍କଠାକୁ ଓ ଦୁଃଖୀ କୃଷ୍ଣଦାସଙ୍କଠାକୁ ପତ୍ର ଲେଖିଲେ । ପତ୍ରରେ ଏମାନେ ଉତ୍ତର ଦେଲେ ଯେ ଶ୍ରୀଗୁରୁଦେବଙ୍କ (ଅର୍ଥାତ୍‌ ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟ) ସ୍ୱପ୍ନାଦେଶରୁ କୃଷ୍ଣଦାସ ତିଳକ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରିଅଛନ୍ତି । ଏହା ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରତୀତ ହେଲା ନାହିଁ । ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମ୍ମର କଳଙ୍କ ତାଙ୍କ ପରି ସାଧୁପୁରୁଷଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଅସହ୍ୟ ହୋଇଉଠିଲା । ସେ ସେହି କଳଙ୍କ ଅପନୋଦନ କରିବାପାଇଁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ମହାନ୍ତମାନଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଯାତ୍ରା କଲେ । ପାଠକେ ଭାବନ୍ତୁ ଏ କେଡ଼େ ବୃହତ୍‌ ବ୍ୟାପାର । ଅମ୍ବିକା କାଳନା କେଉଁଠାରେ ଓ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ କେଉଁଠାରେ ? ତେତେବେଳେ କିଛି ରେଳ ପଥର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇନଥିଲା । ଶ୍ରୀହୃଦୟଚୈତନ୍ୟ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତେ, ଶ୍ରୀଜୀବ ଓ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଦାସ ଆସି ପ୍ରଣାମ କଲେ; ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟ ରାଗାନ୍ୱିତ ହୋଇ କହିଲେ, ହଁ ରେ କୃଷ୍ଣଦାସ ! ତୋର ଏପରି ମତିଛନ୍ନ ହେଲା କିପାଇଁ ? କୃଷ୍ଣଦାସ କାତର ହୋଇ କହିଲେ, ଗୁରୁଦେବ ! ଆପଣଙ୍କ ସ୍ୱପ୍ନାଦେଶ ଅନୁସାରେ ମୁଁ ଏହା କରିଅଛି; କୃଷ୍ଣଦାସ ଗୁରୁଦେବଙ୍କୁ ପ୍ରବଞ୍ଚନା ବାକ୍ୟ କହିନାହାନ୍ତି; ସେପରି ସ୍ୱପ୍ନାଦେଶ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟ କହିଲେ କ’ଣ, ମୋର ପ୍ରକାଶ ବଚନଠାରୁ ସ୍ୱପ୍ନର ବାକ୍ୟ ଅଧିକ ବଳବାନ୍‌ ହେଲା । ହେଉ, ଯଦି ମୁଁ ତୋର ନବ ତିଳକ ଓ ନବ ନାମ ଧୌତ କଲାପରେ ତାହା ଧୋଇ ନଯାଇ ପୁନଃ ପ୍ରକାଶ ପାଇବ ତେବେ ଜାଣିବି ତୁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ କୃପା ପାଇଅଛୁ ଓ ତୋତେ ଯଥାର୍ଥ ସ୍ୱପ୍ନ ହୋଇଅଛି । କୃଷ୍ଣଦାସ ଉତ୍ତର କଲେ, ଯେ ଆଜ୍ଞା; ତେବେ ମୋତେ ଦୁଇ ଦଣ୍ଡ ସମୟ ଦେଉନ୍ତୁ । ହୃଦୟାନନ୍ଦ ସେଥିରେ ସ୍ୱୀକୃତ ହେଲେ । କୃଷ୍ଣଦାସ ଯାଇ ଧ୍ୟାନରେ ବସିଲେ ଓ ସକାତରେ ଲଳିତାଙ୍କର କୃପା ଭିକ୍ଷା କଲେ । ସେ ତେତେବେଳେ ବ୍ରଜରେ କନକମଞ୍ଜରୀ; ସେହିରୂପ ଓ ନାମରେ ଯାଇ କୁଞ୍ଜଦ୍ୱାରରେ କ୍ରନ୍ଦନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଲଳିତା ସଖୀ ଶ୍ରୀମତୀଙ୍କ ସମୀପରେ ଥିଲେ, ଏହାଙ୍କ କ୍ରନ୍ଦନ ବିଷୟ କାହାରିଠାରୁ ଅବଗତ ହୋଇ ପାଖକୁ ଡକାଇ ନେଇ କ୍ରନ୍ଦନର କାରଣ ପଚାରିଲା । କମକମଞ୍ଜରୀ ସମସ୍ତ ନିବେଦନ କଲେ । ଶ୍ରୀମତୀଜିଉ ଏହା ଶୁଣି ସୁବଳକୁ ଡକାଇ ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା କନକମଞ୍ଜରୀଙ୍କ (କୃଷ୍ଣଦାସ) ନୂତନ ତିଳକ ଓ ଶ୍ୟାମାନନ୍ଦ ନାମ ସେ ଅଙ୍ଗରେ ଲେଖାଇ ଦେଲେ । ସୁବଳକୁ ଡକାଇବାର କାରଣ ଏହିକି ସୁବଳହିଁ ଅମ୍ବିକାର ଗୌରୀ ଦାସ ଓ ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ଗୁରୁ । ଅତଏବ ପରମ ଗୁରୁଦତ୍ତ ହେଲେ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଲଙ୍ଘନ ହେବ ନାହିଁ । ତତ୍ପରେ କୃଷ୍ଣଦାସଙ୍କର ଏଣେ ଧ୍ୟାନ ମୂର୍ଚ୍ଛା ଭଙ୍ଗ ହେଲା । ବିଷମ ପରୀକ୍ଷା ସ୍ଥଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ସମସ୍ତ ବୈଷ୍ଣବମଣ୍ଡଳୀ ସମୁତ୍ସୁକ ହୋଇ ରହିଅଛନ୍ତି । ନାନାରୂପ ଭାବ ଲହରୀ ସମସ୍ତଙ୍କ ମନରେ ଖେଳା କରୁଅଛି । ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟ ନିଜ କରରେ କୃଷ୍ଣଦାସଙ୍କ ତିଳକ ଧୋଇବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେ ଯେତେ ଧୋଉଥାଆନ୍ତି ତିଳକ ଓ ନାମ ତେତେ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଦିଶୁଥାଏ । ଆଜି ଗୁରୁଦେବ ଶିଷ୍ୟଠାରେ ପରାସ୍ତ ହେଲେ । ଏହା ଯେ ହୃଦୟଚୈତନ୍ୟଙ୍କୁ କିପରି ଗୌରବର କାରଣ ହେଲା ପାଠକେ ଶ୍ୟାମାନନ୍ଦ ପ୍ରକାଶାଦି ଗ୍ରନ୍ଥରୁ ଜାଣିପାରିବେ । ବାହୁଲ୍ୟ ହେତୁ ମୁଁ ଏହିଠାରୁ କ୍ଷାନ୍ତ ହେଲି । ଏ ତ ୩୦୦ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକର କଥା । ବ୫୦।୬୦ର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ କେନ୍ଦ୍ରାପଡ଼ାର ଭକ୍ତପ୍ରବର ଶ୍ରୀ ରାଧାଶ୍ୟାମ ନରେନ୍ଦ୍ର ଓ ଜଜସାହେବଙ୍କ ପେସ୍‌କାର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ବାବୁଙ୍କ ଅଲୌକିକ ମାନସିକ ସେବା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେମାନଙ୍କ ନିଜ ସଙ୍ଗୀମାନଙ୍କଠାରୁ କିଛି କିଛି ଶୁଣିଅଛି । କିନ୍ତୁ ଗ୍ରନ୍ଥବାହୁଲ୍ୟ ଭୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କଲି ନାହିଁ ।

ସାଧକର ଏହି ଅବସ୍ଥାକୁ ତଟସ୍ଥାବସ୍ଥା ବୋଲାଯାଏ; ଉଚ୍ଚ ସାଧକମାନେ ଏହି ମର ସଂସାରରେ ରହି ମଧ୍ୟ ଚିନ୍ମୟରାଜ୍ୟର କାର୍ଯ୍ୟ ସମୟ ସମୟରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଆନ୍ତି ଓ ମାନସିକରେ ଚିନ୍ମୟରାଜ୍ୟରେ ବିଚରଣ କରନ୍ତି ।

୧୯ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଗୋପୀମାନଙ୍କର କାମରୂପା ଭକ୍ତି ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

୨୦ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ସେହି କାମରୂପାର ଅନୁଗତ ସାଧନକୁ କାମାନୁଗା ବୋଲାଯାଏ । ଦଣ୍ଡକାରଣ୍ୟର ଋଷିମାନେ ଶ୍ରୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦେଖି ତାଙ୍କରୂପରେ ମୁଗ୍ଧ ହୋଇ କାମାନୁଗା ଭକ୍ତି ସାଧନ କରି ଦ୍ୱାପରଯୁଗରେ ଗୋପୀଦେହ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପତିରୂପେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ଶ୍ରୀରାମାୟଣରେ ଏହା ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ।

୨୧ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ସମ୍ବନ୍ଧରୂପା ଭକ୍ତ- ଗୋପରେ ଶ୍ରୀନନ୍ଦ ଯଶୋଦାଦି ପିତାମାତା ଓ ସଖାଗଣ ଏବଂ ପୁରରେ ଯାଦବାଦି ଏହି ଶ୍ରେଣୀର ଅଟନ୍ତି ।

୨୨ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ସମ୍ବନ୍ଧାନୁଗା ଭକ୍ତ- ପିତାମାତା ବା ପୁତ୍ର ବା ସଖାଆଦି ସମ୍ବନ୍ଧ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ଅର୍ପଣ କରି ଯେ ଭକ୍ତି କରେ ସେ ଏହି ଶ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ ବିଗ୍ରହ ଓ ସ୍ୱରୂପ ଭିନ୍ନ ନୁହନ୍ତି । ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବର୍ଦ୍ଧକୀ ପରି କେତେ କେତେ ଭକ୍ତ ପ୍ରତିମାକୁ ପୁତ୍ରାଦି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଭାବି ଓ ତଦ୍ରୂପ ସ୍ନେହାଚରଣ କରି ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ଅଗ୍ରଦ୍ୱୀପର ଗୋପୀନାଥ ନିଜପ୍ରିୟ ଭକ୍ତର ପୁତ୍ରତ୍ୱ ସ୍ୱୀକାର କରି ପିଣ୍ଡଦାନ କରିଥିବାରୁ ଠାକୁର ପିଣ୍ଡଦେବାର ପ୍ରଥା ଅଦ୍ୟାପି ଚଳିଆସୁଛି ।

୨୩ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଯେ ଯାହା ନିରନ୍ତର ଭାବନା କରେ ମୃତ୍ୟୁପରେ ତାହାହିଁ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ଅତଏବ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣାରବିନ୍ଦ ଅନବରତ ଚିନ୍ତା କଲେ ନର ଅବଶ୍ୟ ସେ ଚରଣାରବିନ୍ଦ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ । ତେଣୁ ଧନ ଦାରା ସୁତରେ ମନୋଭିନିବେଶ ନକରି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣାରବିନ୍ଦରେ ମନ ଲଗାଇବା ସର୍ବତୋଭାବେ ବିଧେୟ । ନାଟୁଆ ଯେପରି ଜଳ କଳସ ମସ୍ତକରେ ରଖି ନୃତ୍ୟ କରେ ଓ ଅଙ୍ଗଭଙ୍ଗୀଦ୍ୱାରା ସାଧାରଣର ମନ ତୃପ୍ତ କରେ । କିନ୍ତୁ ମନ ସର୍ବଦା ଜଳକଳସଠାରେ ରଖିଥାଏ ଯେପରି କି କଳସଟି ପଡ଼ି ନଯାଏ, ସେହିପରି ସଂସାରର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ସାଧନ କରି ମଧ୍ୟ ମନ ଏକାନ୍ତରେ ଗୋବିନ୍ଦ ଚରଣାରବିନ୍ଦରେ ସଂଲଗ୍ନ କରିବା ବିଧେୟ ।

୨୪ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(ଭାବ ଭକ୍ତି)

ପ୍ରେମର ପ୍ରଥମ ଅବସ୍ଥାକୁ ଭାବ ବୋଲାଯାଏ । ଭାବଭକ୍ତି ପୁଣି ତିନିପ୍ରକାର ହେତୁରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଏ, -୧ ଅତି ଉତ୍ତମରୂପ ଭକ୍ତି ସାଧନରୁ, ୨ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ କୃପାରୁ ଓ ୩ ଭକ୍ତଙ୍କ କୃପାରୁ ।

ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାର ଭାବହିଁ ସଚରାଚର ଦେଖାଯାଏ । ୨ୟ ଓ ୩ୟ ପ୍ରକାର ଭାବ ଜାତହେବା ଅତି ବିରଳ । ଭକ୍ତ ନିଜ ଚିତ୍ତରେ ଭକ୍ତି ଆସ୍ୱାଦନ କରୁଁ କରୁଁ ଅଙ୍ଗରେ ଯେ ବିକାର ଜାତହୁଏ ତାର ନାମ ଭାବ । ସେ ଭାବ ପରିପକ୍ୱ ହେଲେ ତାକୁ ପ୍ରେମ ବୋଲାଯାଏ । ଭାବର ଅନ୍ୟ ଏକ ନାମ ରତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତଙ୍କର ରୂପ, ଗୁଣ, ବଂଶୀ, ଶୃଙ୍ଗ, ନୂପୁର ଆଦି ଏହି ରତିର କାରଣ ଓ ଏମାନଙ୍କୁ ବିଭାବ ବୋଲାଯାଏ । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଭାବ ଜାତ ହେଲେ ଦେହରେ ଅଷ୍ଟପ୍ରକାର ବିକାର ଜାତ ହୁଏ ତାକୁ ଅଷ୍ଟସାତ୍ୱିକ ଭାବ ବୋଲାଯାଏ । ଯଥା-

୧ ସ୍ତମ୍ଭ, ୨ ସ୍ୱେଦ, ୩ ପୁଲକ, ୪ ସ୍ୱରଭଙ୍ଗ, ୫ କମ୍ପ, ୬ ବୈବର୍ଣ୍ଣ୍ୟ, ୭ ଅଶ୍ରୁ, ୮ ଜ୍ଞାନଶୂନ୍ୟତା । କାହାରିଠାରେ ଏଥିମଧ୍ୟରୁ ୨ ବା ୪ ଓ କାହାଠାରେ ବା ସମସ୍ତ ୮ ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାଯାଏ ।

୨୫ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଦୃଢ଼ଭାବରେ ଭକ୍ତି ସାଧନ କରୁଁ କରୁଁ ଭକ୍ତ ହୃଦୟରେ ଭାବଭକ୍ତି ଜାତ ହୁଏ ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ କୃପାବଳରୁ ଯେ ଭାବ ଜାତ ହୁଏ ତାହା ଦୁଇପ୍ରକାର । (୧) ଆଜ୍ଞା ଓ (୨) ବିଲୋକନ ।

ଆଜ୍ଞାରୁ ଯଥା ଶୁକାଦିଙ୍କର ।

ବିଲୋକନରୁ ଯଥା ମଥୁରାବାସିଙ୍କର ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବିଗ୍ରହ ଦର୍ଶନ କରୁ କରୁ କାହାରି କାହାରି ଯେ ଭାବ ଜାତହୁଏ ତାହା ମଧ୍ୟ ଏହି ଶ୍ରେଣୀ (ବିଲୋକନ) ଭୁକ୍ତ ।

ଭକ୍ତ କୃପାରୁ ଯଥା ନାରଦଙ୍କ କୃପାରୁ ପ୍ରହ୍ଲାଦଙ୍କର ।

ପୂର୍ବ ଜନ୍ମର ସାଧନ ବଶରୁ ମଧ୍ୟ ଏ ତିନି ବ୍ୟତିରେକେ କାହାରି କାହାରି ହଠାତ୍‌ ଭାବ ଜାତ ହୋଇଥାଏ । ତାହା ସାଧନରୁ ଜାତ ବୋଲି ବୋଲିବାକୁ ହେବ ।

୨୬ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଭକ୍ତ ଅଙ୍ଗର ଯେଉଁ ବିକାରମାନ ଚିତ୍ତଗତ ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରି ଦିଏ ତାକୁ ଅନୁଭାବ ବୋଲାଯାଏ । ତାହା ନବପ୍ରକାର । ଯଥା-କ୍ଷାନ୍ତି, ଅବ୍ୟର୍ଥକାଳତା, ବିରକ୍ତି, ମାନଶୂନ୍ୟତା, ଆଶାବନ୍ଧ, ସମୁତ୍କଣ୍ଠା, ହରିନାମ ଗାୟନରେ ରୁଚି, ଆସକ୍ତି ଓ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବସତି ସ୍ଥଳରେ ବାସେଚ୍ଛା । ଏ ସମସ୍ତ ସରଳଭାବରେ ମୂଳ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

୨୭ ଓ ୨୮ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ନିଷ୍କାମ-ଭକ୍ତ ହୃଦୟେରେ ଭାବ ଜାତ ହୁଏ । କୌଣସିପ୍ରକାର କାମନା ଥିଲେ ସେଥିରେ ଭାବ ଜାତ ହୁଏନାହିଁ, ଏମନ୍ତ କି ମୋକ୍ଷକାମୀ ବ୍ୟକ୍ତିର ମଧ୍ୟ ଭାବ ଜାତ ହେବା ଅସମ୍ଭବ । ଯଦି ସେପରି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରେ ଭାବର ଚିହ୍ନ କିଛି ଦେଖାଯାଏ ତାକୁ ଭାବାଭାସ ଜାଣିବାକୁ ହେବ; ତାହା ପ୍ରକୃତ ଭାବ ନୁହେ ।

କାରଣ ଯେ ଚିତ୍ତରେ କାମନାର ଗନ୍ଧ ଥାଏ ତାହା ବିକାରଗ୍ରସ୍ତ । ଚିତ୍ତ ନିର୍ବିକାର ନହେଲେ ଭାବ ଜାତ ହୁଏନାହିଁ ।

ଭାବାଭାସ ଦୁଇପ୍ରକାର ଯଥା-ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଓ ଛାୟା ।

ଭୋଗାଭିଳାଷୀ ଜନ କିମ୍ବା ମୋକ୍ଷକାମୀଗଣ ଅଭିଷ୍ଟ ଲାଭ ଇଚ୍ଛାରେ ସଦାଚାରନିଷ୍ଠ ନିଷ୍କାମୀ ଉଚ୍ଚଭକ୍ତଙ୍କ ସଙ୍ଗେ କୀର୍ତ୍ତନ କରୁଁ କରୁଁ ଭଗବତ୍‌ ଭକ୍ତର ସଙ୍ଗ ପ୍ରଭାବରୁ ସେମାନଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଭକ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟାକାଶରେ ବିରାଜିତ ଭାବଚନ୍ଦ୍ରର ପ୍ରତିବିମ୍ବ ଉଦୟ ହୁଏ, ଅର୍ଥାତ୍‌ ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ବିଶିଷ୍ଟ ଭାବ ଜାତ ହୁଏ ।

ଭଗବତ୍‌ ଭକ୍ତମାନେ ଜନ୍ମଯାତ୍ରାଦି ମହୋତ୍ସବ କରିବାବେଳେ ସେମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଯୋଗଦେବାରୁ ଅଥବା ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନାଦିଧାମରେ ଉଚ୍ଚ ଉଚ୍ଚ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗ ଲାଭ କରି ସାଧାରଣ ଲୋକମାନଙ୍କ ମନରେ ଯେ କୌତୁହଳମୟୀ ଚଞ୍ଚଳ ସାମାନ୍ୟ ରତିର ଉଦୟ ହୁଏ ତାହାକୁ ଭାବର ଛାୟା ବୋଲାଯାଏ । ମନୁଷ୍ୟ ଓ ତାର ଛାୟାର ଯେଉଁ ପ୍ରଭେଦ, ଭାବ ଓ ଭାବଛାୟାର ସେହି ପ୍ରଭେଦ ଜାଣିବ । ଏ ଭାବାଭାସ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ବୃଦ୍ଧିପାଇ କାହା କାହାଠାରେ ଭାବରୂପକୁ ଧାରଣ କରେ । କିନ୍ତୁ ଭକ୍ତଠାରେ ଅପରାଧହେଲେ ଏ ଭାବାଭାସ ସମୂଳେ ବିନଷ୍ଟ ହୁଏ ।

ଭକ୍ତଙ୍କର ଯଦି ଦୋଷ ବର୍ତ୍ତମାନ ଥାଏ, ସେ ଦୋଷକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବା ବିଧେୟ ନୁହେଁ । ମନୁଷ୍ୟର ଦୋଷ ସହଜରେ ବିନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ; ଭକ୍ତି ବିଷୟରେ ଲୋକର କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଉନ୍ନତି ହୋଇଥାଏ । ଜନସାଧାରଣ ଭକ୍ତଙ୍କର ଗୁଣ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ସହଜରେ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ; ଗୁଣପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟିପାତ ନକରି ଅଳ୍ପମାତ୍ର ଦୋଷ ଦେଖିଲେହିଁ ତାକୁ ବହୁତ ମନେକରି ଭକ୍ତଙ୍କୁ ଘୃଣା କରନ୍ତି; ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ସେ ଭକ୍ତଙ୍କର ତ କିଛି ହାନି ହୁଏନାହିଁ; କିନ୍ତୁ ତାହା ଦୋଷଦର୍ଶୀମାନଙ୍କର ମହା ଅନିଷ୍ଟର କାରଣ ହୋଇପଡ଼େ, କାରଣ ସେଥିରୁ ସେ ଅପରାଧ ଜାତହୁଏ ତାହା ଅତି ଭୟଙ୍କର ଫଳ ଉତ୍ପାଦନ କରେ । ଶାସ୍ତ୍ରାନୁସାରେ ଦୋଷ ଗୁଣ କିଛି ନଦେଖିବାର ବିଧି; ତେବେ ଦେଖିବାକୁ ହେଲେ ଗୁଣ ଦେଖିବାହିଁ ବିଧେୟ ।

୨୯ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଭାବଭକ୍ତି ଗାଢ଼ ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରେମ ବୋଲାଯାଏ; ଅର୍ଥାତ୍‌ ତହିଁରେ ସମୀଚୀନରୂପେ ଚିତ୍ତ ମସୃଣିତ ହୋଇ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ପ୍ରଗାଢ଼ ମମତା ଜାତ ହୁଅଇ । ସେ ପ୍ରେମ ଅନ୍ୟ ମମତା ବର୍ଜିତ ଓ ଐକାନ୍ତିକ କୃଷ୍ଣ ମମତା ପୂର୍ଣ୍ଣ । ଯାହାଠାରେ ବହୁ ସୌଭାଗ୍ୟରେ ସେ ପ୍ରେମ ଜାତ ହୁଏ ସେ ବ୍ୟକ୍ତି ଏକାବେଳକେ ଆପଣାକୁ ଭୁଲି ଯାଏ ଓ ଦିବାନିଶି କୃଷ୍ଣ ରସରେ ପ୍ରମତ୍ତ ହୁଏ । ଇନ୍ଦ୍ରିୟଗୁଣ ମନକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଆପଣା ଆପଣାର କାର୍ଯ୍ୟ ଅନୁଭବ କରାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ପ୍ରେମଦ୍ୱାରା ମନ ସତତ କୃଷ୍ଣଙ୍କଠାରେ ମଜ୍ଜି ରହିବାରୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଜ୍ଞାନ ବିଲୁପ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।

ଭକ୍ତମାଳରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ କୌଣସି ଭକ୍ତିମତୀ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକ ନିଜ ଶିଶୁକୁ ସନ୍ନିକଟରେ ଶୁଆଇ ପରିବା ବନାଉ ବନାଉ ଦୂରରୁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଲୀଳା ଗୀତ ଶ୍ରବଣ କରି ସେଥିରେ ଭୋଳା ହୋଇ ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥିତ ଶିଶୁଟିକୁ କାଟିପକାଇଲେ । ଏକ ସମୟରେ କୌଣସି ପର୍ବୋପଲକ୍ଷରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଦେଉଳରେ ବିଶେଷ ଲୋକର ଭିଡ଼ ହୋଇଥିଲା । ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନରେ ଉତ୍କଣ୍ଠିତା ଏକ ରମଣୀ ସେ ଭିଡ଼ରେ ଆତ୍ମବିସ୍ମୃତା ହୋଇ ଗରୁଡ଼ସ୍ତମ୍ଭକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଶ୍ରୀଗୌରାଙ୍ଗ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସ୍କନ୍ଧ ଉପରେ ପାଦ ଦେଇ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲା । ଧନ୍ୟ ପ୍ରେମିକ ଭକ୍ତର ମହିମା । ତାହା କିଏ ସହଜରେ ପରିମାଣ କରିପାରିବ ।

୩୦ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ସେ ପ୍ରେମ ପୁଣି ତିନିପ୍ରକାର- ଯଥା ।

୧ ବୈଧ ଭବୋଥିତ ପ୍ରେମ, ୨ ରାଗାନୁଗୀୟ ପ୍ରେମ, ୩ ହରି ପ୍ରସାଦୋଥିତ ପ୍ରେମ ।

୧ । ବୈଧ ଭକ୍ତି ଯାଜନ କରୁ କରୁ ପ୍ରେମ ଜାତ ହେଲେ ତାହାକୁ ବୈଧଭାବୋଥ୍ୱ ପ୍ରେମ ବୋଲାଯାଏ ।

୨ । ରାଗାନୁଗା ପଥାନୁସରଣକାରୀ ଭକ୍ତଙ୍କଠାରେ ଯେ ପ୍ରେମ ଜାତ ହୁଏ ତାକୁ ରାଗାନୁଗୀୟ ପ୍ରେମ ବୋଲାଯାଏ ।

୩। ସାଧାନ ବ୍ୟତିରେକେ କେବଳ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କୃପା ବଶରୁ ପ୍ରେମର ଉଦୟ ହେଲେ ତାହାକୁ ପ୍ରସାଦୋତ୍ୱ ପ୍ରେମ ବୋଲାଯାଏ ।

୩୧ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଭକ୍ତିର କ୍ରମ ଯଥା ।

୧ ଶ୍ରଦ୍ଧା, ୨ ସାଧୁସଙ୍ଗ, ୩ ସାଧନ (ଭଜନ କ୍ରିୟା ), ୪ ଅନର୍ଥନିବୃତ୍ତି ,୫ ନିଷ୍ଠା, ୬ ରୁଚି, ୭ ଆସକ୍ତି, ୮ ଭାବ, ୯ ପ୍ରେମ ।

ପ୍ରେମ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ଭକ୍ତ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଲାଭ କରି ଅଭିଳାଷାନୁଯାୟୀ ସିଦ୍ଧ ଦେହରେ ଚିଦାନନ୍ଦଧାମ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ ଚିରକାଳ ବାସ କରେ । ନଦୀର ସ୍ରୋତ କ୍ରମେ ଉତ୍ପତ୍ତି ସ୍ଥାନରୁ ବହି ଆସି ସମୁଦ୍ରରେ ପଡ଼ିଲେ ତାହା ଯେପରି ଆଉ ଫେରି ଆସେ ନାହିଁ, ପ୍ରେମୀର ଚିତ୍ତ ସେହିପରି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣାରବିନ୍ଦରୁ ପ୍ରତ୍ୟାବୃତ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ସେ ଭକ୍ତି ପୁଣି ଦୁଇପ୍ରକାର, ସାଧନସିଦ୍ଧା ଓ କୃପାସିଦ୍ଧା ଯେଉଁମାନେ ଭକ୍ତିଦ୍ୱାରା ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ସେମାନଙ୍କର ମହିମା ଅପାର; ଏମନ୍ତ କି ସେମାନେ ମୋକ୍ଷକୁ ମୋକ୍ଷ କରି ପାରନ୍ତି, ଏଣୁ ସିଦ୍ଧଭକ୍ତଙ୍କଠାରେ ମୁକ୍ତି ଅତି ତୁଚ୍ଛ ପଦାର୍ଥ । ସ୍ୱୟଂ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପରମ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ହେଲେହେଁ ଭକ୍ତଙ୍କର ବଶ ହୁଅନ୍ତି ଓ ଏପରି ସିଦ୍ଧ ଭକ୍ତଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡେମାତ୍ର ଛାଡ଼ି ନପାରି ସେମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବିଚରଣ କରନ୍ତି ।

୩୨ଶ ଅଧ୍ୟୟ ।

ଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ନିତ୍ୟ ଗୋଲୋକର ବର୍ଣ୍ଣନା ହୋଇଅଛି ।      

୩୩ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ସୃଷ୍ଟିର ବିବରଣ ।

ନିତ୍ୟଗୋଲୋକରେ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସର୍ବଦା ଲୀଳାପରିକରଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ବର୍ତ୍ତମାନ । ଲୀଳା ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ମନେକରନ୍ତେ ପ୍ରଥମେ ଆଦ୍ୟାଶକ୍ତି ତାଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୁଅନ୍ତି, ସେ ଶକ୍ତି ସର୍ବ୍ବଭୂତର ଜନନୀ ଓ ସକଳ ତତ୍ତ୍ୱର ଆଦି । ତାକୁ ବିଷ୍ଣୁ ମାୟା ବୋଲାଯାଏ । ସେହି ମୂଳ ପ୍ରକୃତିଙ୍କଠାରୁ ବିରାଟ ପୁରୁଷ ଜାତ ହୁଅନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କ ରୋମ ବିବରରୁ କୋଟୀ କୋଟୀ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସୃଷ୍ଟି ହେଉଅଛି । ଏହି କ୍ରମରେ ସୃଷ୍ଟିର ବିବରଣ ଏ ଅଧ୍ୟାୟରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି ।

୩୪ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଗୋଲୋକାଧିପତି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୋଲୋକର ନିତ୍ୟଲୀଳା ଏ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାର ଇଚ୍ଛା କରି ଦ୍ୱାପର ଯୁଗରେ ଧରାରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କଲେ ଓ ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ନିତ୍ୟପରିକରମାନେ ମଧ୍ୟ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଆଗେ ପଛେ ଜନ୍ମ ହେଲେ ।

ସେ ଭଗବାନ ସ୍ୱୟଂ ପ୍ରକାଶ ହୋଇଥିଲେ, ଦେବକୀ ଗର୍ଭରୁ ଜାତ ବାଦମାତ୍ର ନତୁବା ଜନ୍ମକାଳରେ କିରୀଟ କୁଣ୍ଡଳାଦି ଭୂଷଣରେ ବିଭୂଷିତ ହୋଇ ଦେଖା ଦିଅନ୍ତେ ନାହିଁ ।

ବୈଷ୍ଣବ ଗ୍ରନ୍ଥରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଜନ୍ମ ସମ୍ୱନ୍ଧେ ଓ ବାସୁଦେବ ଓ ନନ୍ଦନନ୍ଦନଙ୍କ ପାର୍ଥକ୍ୟାଦି ସମ୍ୱନ୍ଧେ ଅନେକ ବିଚାର କରି ମୀମାଂସା କରି ରଖିଅଛନ୍ତି । ଏ ଗ୍ରନ୍ଥକାର ବୋଧହୁଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ବାହୁଲ୍ୟ ଭୟରେ ସେସବୁ କିଛି ଉଲ୍ଲେଖ କରି ନାହାନ୍ତି ଓ ମୋର ଶକ୍ତିର ବାହାର ବୋଲି ମୁଁ ସେ ଗୁରୁତର ବିଷୟରେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କଲି ନାହିଁ ।

୩୫ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡଗଣର ସୃଷ୍ଟି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ପ୍ରଳୟ ଅଛି ଓ ମହା ପ୍ରଳୟରେ ବିରାଟ ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ ଲୀନ ହୁଅନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଗୋଲୋକଧାମ ନିତ୍ୟଧାମ; ତାହାର ବିନାଶ ନାହିଁ । ଭକ୍ତି ବଳରେ ଭକ୍ତ ନିତ୍ୟଧାମରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ତାହାର ମଧ୍ୟ ବିନାଶ ନାହିଁ ।

୩୬ଶ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣହିଁ ମୂଳ ଓ ତେଣୁ କବିବର ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁଛନ୍ତି ସେ ସେହି ଗୋପ-ଗୋପୀ-ବେଷ୍ଟିତ ରାଧିକାର ପ୍ରାଣନାଥ କମନୀୟ ଇନ୍ଦୀବର କାନ୍ତି ପୀତାମ୍ୱର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସୁନ୍ଦର କରରେ ମୂରଲୀଧାରଣ କରି କଦମ୍ୱ ମୂଳରେ ତ୍ରିଭଙ୍ଗି ଛନ୍ଦରେ କେବେ ତାକୁ ଦର୍ଶନ ଦେବେ । ସେହି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଅବତାରମାନଙ୍କର ବୀଜ ଅର୍ଥାତ୍‌ ଅବତାରୀ ଓ ନନ୍ଦଯଶୋଦାଙ୍କର ଆତ୍ମଜ ।

ଶ୍ରୀ ପାର୍ବତିଚରଣ ଦାସ ।

ଶ୍ରୀହରିଭକ୍ତି ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟ ।

ପ୍ରଥମ ଅଧ୍ୟାୟ । (ତତ୍ତ୍ୱାତତ୍ତ୍ୱ ବିଚାର)

ଇତି ଶ୍ରୀ ହରିଭକ୍ତି ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ଭଜନେ ତତ୍ତ୍ୱାତତ୍ତ୍ୱ ବିଚାରୋ

ନାମ ପ୍ରଥମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(ଭକ୍ତି ଲକ୍ଷଣ)

ଇତି ଶ୍ରୀ ହରିଭକ୍ତି ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟ ଭଜନେ ଭକ୍ତି ଲକ୍ଷଣ ବିଚାରୋ

ନାମ ଦ୍ୱିତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟଃ ।

ତୃତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟ ।

ଇତି ଶ୍ରୀ ହରିଭକ୍ତିଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ଭଜନେ ଭକ୍ତିବିଧି ବିଚାର

ନାମ ତୃତୀୟୋଽଧ୍ୟାୟ ।।

ଚତୁର୍ଥ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(କର୍ମବନ୍ଧ ବିଚାର)

ଇତି ଶ୍ରୀହରିଭକ୍ତି ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ଭଜନେ କର୍ମବନ୍ଧ ବିଚାରୋ

ନାମ ଚତୁର୍ଥୋଽଧ୍ୟାୟଃ ।

ପଞ୍ଚମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(ଭକ୍ତି ଅଧିକାର)

ଇତି ଶ୍ରୀ ହରିଭକ୍ତିଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ଭଜନେ ଭକ୍ତି ଅଧିକାର ବିଚାରୋ

ନାମ ପଞ୍ଚମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ।

ଷଷ୍ଠ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(ଭକ୍ତି ବିଚାର)

ଇତି ଶ୍ରୀ ହରିଭକ୍ତି ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ଭକ୍ତ ମହିମା ବିଚାରୋ

ନାମ ଷଷ୍ଠୋଽଧ୍ୟାୟଃ ।

ସପ୍ତମ ଅଧ୍ୟାୟ

(ଗୁରୁଶିଷ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ।)

ଇତି ଶ୍ରୀହରିଭକ୍ତିଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ଭଜନେ ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟ ବିଚାରୋ

ନାମ ସପ୍ତମୋଽଧ୍ୟାୟ ।

ଅଷ୍ଟମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(ସାଧନ ଭକ୍ତି ।)

ଇତି ଶ୍ରୀ ହରିଭକ୍ତିଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ସାଧନେ ବୈଧଭକ୍ତି ଲକ୍ଷଣ ବିଚାରୋ

ନାମ ଅଷ୍ଟମୋଽଧ୍ୟାୟ ।

ନବମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(ଚତୁଃଷଷ୍ଠି ଅଙ୍ଗ ସାଧନ)

ଇତି ଶ୍ରୀହରିଭକ୍ତି ଚନ୍ଦ୍ରୋଦୟେ ବୈଧ ସାଧନ ଚତୁଃଷଷ୍ଠୀଅଙ୍ଗସଂଖ୍ୟା କଥନେ

ନାମ ନବମୋଽଧ୍ୟାୟଃ ।

ଦଶମ ଅଧ୍ୟାୟ ।

(ଦଶ ଅଙ୍ଗ)